تحلیلی بر بازتاب فضایی نو‌سازی مسکن روستایی پس از وقوع زمین‌لرزه (مطالعه موردی: دهستان سینا، شهرستان ورزقان)

چکیده مبسوط مقدمه وقوع دوره‌ای حوادث غیرمترقبه ازجمله زلزله، مسئولین امر را بر آن داشته است که به بهسازی و ایمن‌سازی واحدهای مسکونی در مقابل سوانح طبیعی توجه نمایند. مناطق روستایی شهرستان ورزقان نیز که پس از وقوع زلزله در عصر روز 21 مهر‌ماه سال 1392 به بزرگی 6/2 ریشتر (که علاوه بر کشته و مصدوم شدن شماری از مردم منطقه، باعث تخریب صددرصدی 6 هزار واحد مسکونی گردید)، برای نوسازی مسکن روستایی موردتوجه قرار گرفت. آنچه نگارندگان ر ا بر آن داشته تا به تحقیق در این زمینه پرداخته شود این است که پس از بازسازی و نوسازی حدود 44 هزار واحد مسکونی روستایی، شکل روستاها تغییریافته و در فرایند نوسازی در قالب وام‌های آسان، علاوه بر تغییر تیپ روستاها، تحولات و تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در فضای روستایی بازتاب نموده است. تحقیق حاضر با هدف بررسی و تحلیل این بازتاب‌ها که ناشی از فرایند نوسازی مسکن در منطقه موردمطالعه است درصدد یافتن پاسخی مستدل به سوال زیر، از دید خود روستاییان می‌باشد: نو‌سازی مسکن در روستاهای دهستان سینا از جنبه‌های زیربنایی ارتباطی، اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی درمانی چه بازتاب فضایی داشته است .2. مبانی نظری-بحث مسکن از اصلی‌ترین و مهم‌ترین مباحث در مجموعه مطالعات اقتصادی، جمعیتی و اجتماعی بشمار می‌آید و عدم پاسخگویی و عدم شناخت این مقوله مهم می‌تواند تاثیر جبران‌ناپذیری بر کل جامعه و نظام وارد آورد. فضا نیز عینیتی حاصل از نقش‌پذیری و اثرگذاری افراد و گروه‌های انسانی در مکان یا به سخن دیگر، پیامد عملکردهای متعامل دو محیط طبیعی اکولوژیک و اجتماعی اقتصادی است. برنامه‌ریزی نوسازی و بهسازی، با توجه به تبیین مفاهیم، متغیرها و شاخص‌های متنوع به دنبال ساماندهی کالبدی فضایی با در نظر گرفتن سیستم منطقه جغرافیایی موردنظر و تامین رفاه مادی و معنوی ذینفعان از طریق ایجاد محیط بهتر، مساعدتر و سالم‌تر می‌باشد. با وجود سیاست‌های نوسازی در برنامه‌های توسعه، بخش مهمی از فعالیت‌های نوسازی و بهسازی مسکن روستایی در کشور مربوط به بازسازی مناطق آسیب‌دیده از سوانح در کشور اختصاص یافته است که وظیفه آن بر عهده بنیاد مسکن انقلاب اسلامی است. سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده مربوط به بازسازی مناطق آسیب‌دیده در منطقه موردمطالعه در زمینه نوسازی مسکن روستایی ساختار، اشکال فضایی و نقش‌های مکان‌ها و محیط‌های روستایی را تغییر داده که به‌صورت تغییر در جاده‌ها، معابر، سکونتگاه‌ها، اشتغال، آداب‌ورسوم و درنهایت محیط‌زیست بازتاب نموده است که در محدوده موردمطالعه این بازتاب به جهت عوامل مختلفی همچون، تعجیل درروند بازسازی و عدم وجود کارشناسان محلی و اجرا توسط ستادهای معین استان‌های اطراف، نزدیکی به فصل سرما، ناهماهنگی ستادهای بازسازی و بنیاد و خیلی عوامل دیگر بازتاب فضایی گسترده‌ای داشته که در این تحقیق به بررسی آن می‌پردازیم.3. روش تحقیق این تحقیق به لحاظ هدف از نوع کاربردی و به لحاظ ماهیت، از نوع توصیفی تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی بوده است. در روش میدانی، از ابزار پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش شامل ساکنان دهستان سینا از توابع شهرستان ورزقان می‌باشد. حجم نمونه، با استفاده از فرمول کوکران با فاصله اطمینان 95 درصد برابر 300 نفر بوده و شیوه نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی ساده است. روایی پرسشنامه بر اساس اعتبار صوری و پایایی آن با ضریب گاتمن (تقسیم نصفی) موردبررسی قرار گرفته است که برابر 0/955 است که نشان از پایایی مطلوب پرسشنامه است.4. یافته‌های تحقیقازنظر جغرافیدانان مفهوم فضا شامل تمام اقداماتی است که در عرصه جغرافیایی انجام می‌پذیرد که وظیفه محقق جغرافیا، توجه به ساختارهای فضا و توصیف تفاوت‌های بین فضاهای مختلف در مقیاس‌های متفاوت است. پس از اطمینان از نیکویی برازش مدل طراحی‌شده، آزمون بارهای عاملی استانداردشده، حاکی از آن است که ابزار اندازه‌گیری از اعتبار سازه‌ای بسیار مناسبی برخوردار بوده و ضرایب معنی‌داری و میزان کای اسکوئر نسبت به درجه آزادی نشان می‌دهد روابط بین متغیرهای پنهان با هم و ارتباط متغیرهای آشکار دارای همبستگی قوی است؛ بررسی مقادیر تی متغیرهای آشکار تحقیق نشان می‌دهد شاخص زیرساختی دارای بیشترین تاثیر‌پذیری از نوسازی مسکن روستایی است که در این بین متغیرهای «گازرسانی»، «توزیع آب»، و «شبکه ارتباطی حمل و نقل» دارای بیشترین ضریب تاثیر‌پذیری هستند. نهایتا ماتریس کوواریانس متغیرهای مستقل تحقیق نشان می‌دهد تخمین‌های مربوط به مسیر بین تمام متغیرهای زیرساختی، فرهنگی، اجتماعی، بهداشتی و کالبدی، با مقدار قبول قبول و در حد بالایی معنی‌دار هستند. درواقع مدل طراحی‌شده را می‌توان به‌عنوان ابزار مفیدی در جهت بازتاب فضایی نوسازی مسکن روستایی پیشنهاد داد. در کل نو‌سازی مسکن روستایی پس از وقوع زمین‌لرزه در شهرستان ورزقان، باعث شده است که در دهستان سینا شاخص زیرساختی دارای بیشترین بازتاب فضایی باشد.5. نتیجه‌گیری مسکن یک پدیده جغرافیایی است که در نتیجه رابطه انسان با محیط اطراف خود، شکل گرفته که اتخاذ راه‌حل‌های مناسب برای تهیه آن در جوامع روستایی متناسب با نیاز آن‌ها امری مهم تلقی می‌شود. برجسته شدن نو‌سازی مسکن روستایی نیز در سال‌های اخیر بر اهمیت پدیده مسکن می‌افزاید. وقوع مخاطرات محیطی علاوه بر لطمه زدن به ساختار فیزیکی روستاها، به سایر ساختارهای آن نیز آسیب می‌رساند؛ که نوسازی مسکن پس از وقوع این حوادث خود بازتاب فضایی خاص خود ازنظر زیرساختی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی و کالبدی به همراه داشته است. مقاوم‌سازی مسکن روستاها جزء اولویت‌های برنامه‌های بنیاد مسکن انقلاب اسلامی بوده است.