ارائه الگویی برای طراحی مسکن موقتِ پس از سانحه، مبتنی بر تامین نیازهای آسیب دیدگان با رویکرد ارزیابی پس از اجرا (مطالعه موردی: روستاهای زلزله زده هریس-آذربایجان شرقی)

چکیده مبسوط مقدمه برنامه‌ریزی و تامین حداقل استانداردها برای سکونتگاه‌های اضطراری و موقت، از حقوق و احتیاجات اولیه واساسی کسانی است که در معرض سوانح قرار می گیرند. سرپناه همچون آب، بهداشت، تغذیه و مراقبت های روانی، نقش تعیین کننده‌ای در حفظ و نجات انسان‌ها در مراحل اولیه وقوع سانحه ایفا می نماید. وجود سرپناه به منظور مصونیت در برابر بیماری‌ها و حفاظت از انواع خطرات امری ضروری است و برای حفظ شان و منزلت انسان، در چهارچوب نظام خانوادگی و اجتماعی در شرایط دشوار، از اهمیت بالایی برخوردار است. این مسئله در مناطق روستایی بیشتر حائز اهمیت است. چنان‌که قسمت اعظمی از فعالیت‌های آنان در محیط خانه انجام گرفته و با از بین رفتن خانه‌هایشان امور اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آنان از هم گیسخته می‌شود و نیاز به سرپناهی دارند تا قسمتی از این امور را در آنجا انجام دهند. بنابراین هدف از این پژوهش، ارزیابی اسکان موقت پس از زلزله و ارائه راهکارهای بهبود کیفی آن و در راستای آن طراحی مسکن موقت متناسب با نیاز آسیب‌دیدگان در روستاهای زلزله‌زده منطقه ورزقان، اهر و هریس می‌باشد. پرسش‌هایی که در پژوهش حاضر بررسی می‌شوند عبارت‌اند از:معیارها و راهکارهای طراحی مسکن موقت کدامند ؟رضایت فرد از مسکن موقت تحت تاثیر چه مشخصه‌ها و مولفه‌هایی قرار دارد و خانه‌های موقت با چه ویژگی‌هایی قابلیت پاسخ‌گویی به نیازهای آسیب‌دیدگان را دارند؟طرح مسکن موقت برای روستاییان آسیب دیده به چه صورت می‌تواند باشد؟2. مبانی نظری مفهوم واژه اسکان موقت ترکیبی است که هم جنبه‌های کالبدی و هم غیرکالبدی سرپناه و سکونتگاه پس از سانحه را در بر می گیرد. بنابراین سکونت گاه موقت را می توان مجموعه ای از فعالیت‌ها، اعم از جمع‌آوری و شناسایی افراد مصیبت زده و بی خانمان، نقل و انتقال افراد به سرپناه و ایجاد شرایط زندگی امن و بهداشتی تا زمان بازگشت آنان به موطن اصلی و یا زیست‌گاه اولیه شان دانست. مدت زمان اسکان موقت بر حسب شرایط، نوع بحران و امکانات از 6 ماه تا 2 سال تخمین زده می‌شود و برخی پژوهشگران و موسسات امدادی آن را به عنوان هسته اولیه اسکان دائم نیز قلمداد می نمایند. در ادبیات بلایا، تامین سرپناه و مسکن مناسب برای حادثه‌دیدگان جریان پیوسته‌ای از سرپناه اضطراری تا احداث مسکن دائمی را در برمی‌گیرد؛ که شامل اسکان اضطراری، اسکان موقت و اسکان دائم می باشد. بحث درباره اسکان موقت به صورت مرحله‌ای میانی مابین اسکان اضطراری و اسکان دائم فراوان است، لیکن وجود روش‌های خلاقانه، ابتکاری و به نوعی بومی در ساخت سرپناه موقت انکارناپذیر است. آنچه در زلزله‌های پیشین دیده شده متغیر بودن این خلاقیت فردی و ابتکارات بومی برحسب عوامل فراوانی چون شرایط جغرافیایی منطقه، شرایط آب و هوایی، فرهنگ بومی و محلی (شهری یا روستایی بودن)، صنعتی و غیرصنعتی بودن منطقه، شرایط ساخت‌وساز در بازسازی، مدت استفاده از اسکان موقت، روش به کارگیری از اسکان موقت و دیگر عوامل است. 3. روش تحقیق پژوهش حاضر از نوع کاربردی و پس از اجراست و به‌روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. برای جمع‌آوری اطلاعات، از روش‌های مختلف اسنادی و کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی استفاده شده و سپس اقدام به طراحی مسکن موقت گردیده است. در این بررسی تمرکز اصلی بر ارائه مولفه‌های کیفی مورد نیاز برای طراحی مطلوب مسکن موقت بعد از زلزله است. برای بررسی هر معیار و کیفیت آن، روش‌‌های خاصی از برداشت‌‌های میدانی، مانند پرسشنامه و مصاحبه شفاهی به‌کار گرفته شدند. برای انجام مطالعه و تدقیق معیارهای سرپناه از روش کاربر محور استفاده گردید. رویکرد طراحی کاربر محوردر تولید محصولاتی با بالاترین کارایی و انطباق با خواسته مصرف کننده، کارایی خود را ثابت کرده است.4. یافته‌های تحقیق عوامل موثر بر رضایت آسیب دیدگان از مسکن موقت در سه شاخه عوامل کالبدی عملکردی، فرهنگی-اجتماعی و فنیسازه‌ای در ده روستای هریس مطالعه شدند. یافته های تحقیق نشان می هد مردم از مولفه‌های کالبدی عملکردی با 28 امتیاز از 85، اجتماعی-فرهنگی با کسب 32 امتیاز از 80 و از مولفه‌های فنیسازه ای 44 امتیاز از 80 رضایت اندک دارند. امینت، حریم شخصی، سرزندگی محیط اسکان، تناسب فرهنگی با نوع زندگی، بدنه و کف، بهداشت، تعداد مسکن موقت ارائه شده، فرم، فضای داخلی مسکن، تاسیسات و انرژی از جمله معیارهایی می باشد که آسیب‌دیدگان از آن در فضای چادر و کانکس احساس نارضایتی می‌کنند.5. نتیجه گیری با رعایت راهکارهایی در طراحی و ساخت آن مشکلات ناشی از مسکن موقت در مناطق روستایی زلزله‌زده را به حداقل ممکن رسانید. برپایی مساکن موقت فامیلی در کنار هم و حصارکشی دور تادور آن ها، اسکان با نظم و ترتیب خاص، استفاده از سازه سبک (آلومینیومی) جنس محکم، بادوام و ضد آب، استفاده از بدنه مقاوم دربرابر آتش (چوب پلاست)، کفی دولایه، دیوار و پنجره‌های دوجداره، درنظرگرفتن مکان‌هایی برای نصب دودکش بخاری و هواکش و اجاق گاز در طرح مورد نظر از عواملی است که می تواند با شریط جوی محیط مقابله کند. استفاده از والور به جای بخاری، تعبیه حمام و دستشویی، جداکردن قسمت ورودی و کفش‌کن از قسمت اصلی، امکان قفسه‌بندی قسمتی از فضای داخل برای نگهداری وسایل، حفظ حریم خصوصی به سبب تعبیه دو در و وجود فیلتر، مدولار کردن سازه، جلوگیری از پیچیدگی‌های بی‌مورد، ساده و شکیل بودن، فرم با تبعیت از عملکرد، دارای هویت خاص از نظر مشخصات عمومی، فنی و عملکردی، طراحی برای افراد کم‌توان، حجم کم در حالت قبل از برپایی، شرایط نگهداری آسان در انبار، قابلیت حمل‌ونقل آسان، سرعت ساخت بالا، قابلیت نصب و برپایی آسان بدون نیا به افراد متخصص، امکان تولید آن به‌شکل پیش‌ساخته، امکان تعویض و جایگزینی قطعات، کم‌بودن گونه‌ها و تعداد اتصالات نیز از موارد ارائه شده در طرح پیشنهادی می باشد.

Proposing a Model for the Design of PostDisaster Temporary Housing Based on the Needs of the Injured with PostImplementation Evaluation Approach (Case Study: EarthquakeStricken Villages in Heris of East Azerbaijan)

Purpose: This study aimed to design a temporary housing pattern tailored to the needs of the injured after a natural disaster.Design/methodology/approach: This study had an applied objective and employed a descriptiveanalytical method with an approach to survey and postimplementation evaluation. The criteria for temporary accommodation design were collected through library research and the victims’ satisfaction of these criteria was considered through field research. The criteria included sociocultural, physicalfunctional and technicalstructural elements. Field research was carried out in 10 villages of Heris County, East Azerbaijan, which were destroyed completely by earthquake in 2012. Field research was conducted through useroriented procedures of questionnaires, interviews and field observations. In total, the criteria were evaluated in separate tables based on the Likert spectrum.Findings: The results indicated that the victims were dissatisfied with temporary resettlement after the earthquake in all three criteria.Research limitations/implications: The main limitation of this study was the high cost of numerous visits to villages and low willingness of their inhabitants to cooperate with interviewers and answer the questions for various reasons.Practical implications: Improvement strategies were proposed to enhance the quality temporary housing through organized interviews with the injured. Suggestions made by experts led to proposing some improvement strategies as well. Finally, the design of the temporary housing model was put forward in accordance with these solutions.Originality/value: This article initiated an innovative design of temporary housing which was tailored to the needs of those who had experienced the disaster based on their perceptions, not merely based on existing theoretical foundations.