چگونگی بازتولید کشاورزی: شرحی بر راهبردهای بقای باغ های آلو در روستاهای کوهستانی شهرستان نیشابور

چکیده مبسوط مقدمه ساخت بخش کشاورزی تجاری مدرن همواره از رویکردهای راهبردی سیاستگذاران دولتی و متخصصان توسعه در دوران پس از جنگ (جهانی دوم) بوده است. در کشور ما هم از سال 1340 به بعد بخش کشاورزی به جولانگاه آزمون‌های متوالی در عرصه مهندسی اجتماعی به وسیله نخبگان سیاسی و فن‌سالارهای دولتی تبدیل شده و در پاسخ بهره‌برداران محلی (دهقانی و خرد) را مجبور به افزایش تولید و متعاقب آن تغییر الگوی کشت و ساختار کار در مزرعه کرده اند. با بازکردن پای مزارع خانوادگی به رقابت‌های نوسازی و لیبرالیستی و وابستگی روزافزون آن‌ها به بازار و نوسانات اقتصاد ملی، هزینه‌های تولید بالا رفت(اجبار در بکارگیری نهاده‌ها و ادوات نوین) و از طرفی قیمت محصولات به همان روال قبل ثابت ماند و در نتیجه سطح درآمد خانواده های کشاورزی به شدت کاهش یافت. به همین خاطر است که مشخصه حال حاضر کشاورزی را به بحران بی‌پایانی نسبت می‌دهند که بطور سنتی با خصوصیاتی همچون کاهش سهم در تولید ناخالص و اشتغال ملی، نوسانات بازار، کاهش ارزش افزوده اقتصادی و درآمد بهره‌برداران گریبان گیر شده است. با وجود فشارهای ساختاری شدید آنچه که تعجب‌ها را برانگیخته، تاب‌آوری بالای مزارع خانوادگی است که همچنان تامین کننده بخش مهمی از درآمدهای خانوارهای روستایی و به نوعی کاربری اصلی خود را حفظ کرده است. هدف از تدوین مقاله حاضر رسیدن به این مهم است که اصولا بخش کشاورزی به چه صورت خود را در درون نوع خاصی از نواحی روستایی بازتولید می‌کند؟ به بیان دیگر، بهره برداران محلی چه استراتژی‌هایی را برای تداوم واحدهای بهره برداری خود در برابر تغییرات و فشارهای گریزناپذیر موجود اتخاذ کرده اند؟ خاصه در این مقاله به بررسی استراتژی‌های ماندگاری باغ‌های کوچک مقیاس آلو در شهرستان نیشابور خواهیم پرداخت.2. مبانی نظری عجالتا، سه طبقه بندی راهبردی از مزارع خانوادگی به تعریف گذاشته شده است: 1) مزارعی که با مشکلات دست و پنجه نرم می کنند و بطورکلی درگیر هستند؛ 2) مزارعی که در مرحله درآمدزایی و انباشت سرمایه هستند؛ و 3) مزارعی که کارکرد تفریحی پیدا کرده اند و کار در زمین بیشتر به مثابه سرگرمی و گذران اوقات فراغت گرفته می شود. با اقتباس از کار بولر (1992) شش خط سیر عمده دیگر شناسایی است: 1) گسترش کشاورزی صنعتی محور بواسطه کشت محصولات متعارف؛ 2) باز گسترش منابع در جهت تولیدات و یا خدمات جدید کشاورزی؛ 3) باز گسترش منابع در جهت تولیدات غیر غذایی/ فیبری در مزرعه؛ 4) باز گسترش منابع در جهت اشتغال غیرکشاورزی و خارج از مزرعه؛ 5) ادامه کشاورزی به همان روال قبلی و قبول کمی درآمد آن؛ 6) کشاورزی به صورت سرگرمی و تفریح و حالت نیمه بازنشسته. ایوانز(2009) بیان می دارد که تدوین خط سیرهای توسعه ای از سوی دولت و سازمان های متولی توسعه بررسی نحوه «چندفعالیتی شدن» مزارع خانوادگی را برای ما راحت‌تر کرده؛ چیزی که اکثر قریب به اتفاق بهره‌برداری‌های کشاورزی درگیر آن شده اند. نباید چندفعالیتی (ایجاد فعالیت‌های پر منفعت دیگر) رایج در جهان را با پاره وقتی (میزان زمان اختصاص داده شده به کار در کشاورزی) مزارع خانوادگی در ایران یکی دانست. زیرا در کشورهایی که سطح بالایی از چندفعالیتی بودن را با خود در مزارع خانوادگی به یدک می‌کشند؛ خصوصیات پاره وقتی کمرنگی دارند: نظیر آمریکا، اروپا و نیوزلند و استرالیا.3. روش تحقیقرویکردهای ارتباطی و ارضی در قالب مفهوم بسترمندی محور اصلی استراتژی های نگهداشت باغ های خانوادگی را در این تحقیق مشخص می کند و نه تبیین های اقتصادی محض و کنش عقلانی. روش تحقیق کیفی و خاصه در این مقاله تئوری داده بنیاد مبتنی بر مطالعه موردی می بایست در دستور کار قرار گیرد؛ در مجموع، 60 مصاحبه نیمه ساخت یافته و عمقی با آلوکاران و افراد دخیل در این عرصه به عمل آمد.4. یافته های تحقیق نتایج نشان داد نگهداشت باغ‌های خانوادگی در نیشابور به راهبرد پاره وقتی کردن کسب و کار معطوف و عواید حاصل از اشتغال‌های غیرکشاورزی به پشتوانه‌ای برای سرمایه گذاری و تحرک اقتصادی باغ‌ها تبدیل شده است. البته، عوامل اجتماعی سازمان‌یافته آن هم در بستر تعاملات سنتی و ارتباطات مستحکم محلی و خویشاوندی و نه گسترده و بیرونی مبنایی برای پایداری روند تولید در منطقه شده؛ که باید گفت عامل اصلی توسعه نیافتگی نیز محسوب می‌شود. انگیزه های فردی و ترجیحات شخصی (ارزش و اعتقادات) نیز نقش زیربنایی در ادامه فعالیت‌های باغی دارد.5. نتیجه گیریدر مجموع، رویکردهای مکان محور در قالب بسترمندی اجتماعی و ارضی چارچوب مناسبی را برای تحلیل چگونگی بازتولید باغ‌های کوچک مقیاس آلو در نیشابور فراهم آورده است. یافته های تحقیق حاضر در نیشابور تغییرات ساختاری کشاورزی و خاصه باغی در نواحی روستایی مشخص نمود: پاره‌وقتی؛ تنوع و چندگانگی جامعه کشاورزی و باغداری را به تصویر کشید: خرده‌مالکان به صورت عمده و بزرگ مالکان، بازنشستگان و تازه‌واردان شهری در سطح محدود؛ و ارتباطات ساده و نه پیچیده باغداران با بازیگران محلی عرصه تولید (و پیوند ضعیف با بیرون) را آشکار ساخت: نبود تعاونی‌ها و کارخانجات تخصصی جهت تامین سرمایه و برون‌سپاری و شرکت‌های بازرگانی جهت صادرات. متولیان توسعه دو راه بیشتر در شرایط غلبه و تسلط اقتصاد دهقانی به کل جامعه روستایی جهت مداخلات برنامه‌ریزی در آینده ندارد. نخست، به رسمیت شناختن اشکال کنونی توسعه محلی که ریشه در فرهنگ و تعهدات اجتماعی دارد و به صورت سنتی به وسیله ارتباطات قوی درون گروهی احاطه شده است، زیرا با شناخت سازوکارهای درونی و رضایت به شیوه تولید محقر فعلی حداقل ماندگاری روستا تضمین می‌شود و مهاجرت رخ نمی‌دهد. دوم، برطرف کردن موانع موجود بر سر راه ساختارشکنی تعاملات سنتی و گسترش شبکه‌های اجتماعی باغداران و ارتباط با بازیگران مختلف در عرصه تولید و جلب اعتماد ساکنان محلی به سازمان‌ها و شرکت‌های تخصصی بیرونی.