تحلیل روابط و پیوندهای تولیدی بهره برداران کشاورزی با استفاده از روش تحلیل شبکه اجتماعی (مطالعه موردی: باغداران پسته در شهرستان دامغان)

چکیده مبسوط مقدمه روستا و اقتصاد روستایی با کشاورزی ارتباط زیادی دارد و اهمیت این بخش برای روستا موجب شده تا بسیاری از متخصصین توسعه، توسعۀ کشاورزی را به عنوان لازمۀ توسعۀ روستایی در توسعۀ کشورها مطرح نمایند. این بخش نیازهای غذایی مردم و مواد اولیۀ صنایع را تامین می کند و در ایجاد اشتغال افراد و درآمد آنها اهمیت دارد. بر این اساس می توان ثبات و استمرار رشد آن را از عوامل کمک کننده به ثبات اجتماعی و رشد اقتصادی جامعه به شمار آورد. محصولات باغی یکی از مهمترین اقلام بخش کشاورزی است و با توجه به اقلیم گرم و خشک ایران، پسته یکی از مهم ترین محصولات باغی و صادراتی ایران است که روستانشینان مناطق کویری را از کار و درآمد مناسبی برخوردار می سازد. که این امر، ضرورت توجه به بهبود و پایداری تولید این محصول را نمایان می سازد. بهبود تولید پسته نیازمند توجه به مهم ترین رکن تولید کنندۀ آن، یعنی نیروی انسانی و بهره برداران این محصول است. در واقع وجود همکاری، مشارکت و به طورکلی سرمایۀ اجتماعی بین بهره برداران می تواند نقش مهم و موثری برای بهبود تولید ایفا نماید. پژوهش حاضر با هدف شناسایی الگوی روابط و پیوندهای مشارکتی میان بهره برداران پسته در دهستان دامنکوه شهرستان دامغان، به بررسی این پیوندها پرداخته است. همچنین در این تحقیق میزان سرمایۀ اجتماعی میان تولید کنندگان پسته نیز سنجیده شد. به طور کلی هدف این تحقیق بررسی این پرسش است که پیوندهای همکاری و مشارکت در شبکۀ بهره برداران پسته از چه الگویی در سه روستای مورد مطالعه پیروی کرده و سرمایۀ اجتماعی بر اساس رویکرد رابطه ای در چه میزانی است؟ 2. مبانی نظری سرمایۀ اجتماعی مفهومی بسیار گسترده است و در دهه های گذشته تعاریف متعددی از این پدیده توسط نظریه پردازان مختلف، ارائه شده است. به طور کلی می توان گفت سرمایۀ اجتماعی در مطالعۀ اجتماع دو تعریف متفاوت اما مربوط به هم دارد. تعریف اول ریشه در رویکرد تحلیل شبکه داشته و بر منابع موجود در داخل شبکه های اجتماعی تاکید می کند. بر اساس این تعریف، دسترسی به پیوندهای اجتماعی متنوع، دسترسی به منابع حمایتی متنوع را ممکن می سازد. تعریف دوم، بر ارزش اجتماع متراکم، حمایتی و یکپارچه تاکید می کند. این دو تعریف مکمل هم بوده و تا حدّی هم پوشی دارند. بر این اساس، حجم سرمایۀ اجتماعی تحت تصرف یک کارگزار، به اندازۀ شبکۀ پیوندهایی که او می تواند به نحو موثری بسیج کند و به میزان حجم سرمایه ای بستگی دارد که تحت تصرف یک کنشگر یا حتی تحت مالکیت کل مجموعۀ کارگزارانی است که با او پیوند برقرار کرده است. این رویکرد حاصل به هم پیوستن نظریۀ سرمایۀ اجتماعی و تحلیل شبکه ای است. بنابراین، سرمایۀ اجتماعی در شبکۀ روابط موجود بین افراد پدیدار می شود و هرگاه یک جامعه بتواند مشارکت اعضای خود را برای دستیابی به اهداف خاص جلب نماید، گفته می شود آن جامعه دارای سرمایۀ اجتماعی است. وجود سرمایۀ اجتماعی در شبکۀ کشاورزان اهمیتی ویژه دارد؛ و وجود روابط قوی و موثر و همچنین همکاری و مشارکت در امور کشاورزی بین کشاورزان، امری مهم در تحقق سرمایۀ اجتماعی در میان آنهاست. بر اساس آنچه میشل و نولان بیان می کنند، کشاورزان برای دستیابی به سود بیشتر و بهبود تولید، باید روابط بیشتری با یکدیگر بر اساس اعتماد داشته باشند که این روابط متقابل علاوه بر ورود نوآوری، موجب افزایش سرمایۀ اجتماعی می شود. 3. روش تحقیقروش تحلیل شبکه ای، روشی کمّی و ریاضی است که می توان ساختارهای اجتماعی اقتصادی را در بین ذی نفعان محلی طراحی و تحلیل کرد. این روش قادر است روابط اجتماعی و تبادلات اقتصادی بین افراد را در قالب یک ساختار شبکه ای نمایان کند. بنابراین در پژوهش حاضر به بررسی روابط مشارکتی و سرمایۀ اجتماعی میان بهره برداران پسته ساکن دائم در سه روستای مهماندوست، زرین آباد و حسین آباد دولاب واقع در دهستان دامنکوه شهرستان دامغان با استفاده از روش شبکۀ تحلیل شبکۀ اجتماعی پرداخته شد. بنابراین، 66 نفر در روستای مهماندوست، 70 بهره بردار در روستای زرین آباد و 74 باغدار در روستای حسین آباد دولاب با استفاده از رویکرد شبکۀ کل بررسی شدند. پیوندهای مشارکتی مورد بررسی در این تحقیق شامل همکاری در تبادل ادوات کشاورزی، آبیاری باغات پسته، بازاریابی و فروش محصولات و مبارزه با آفات درختان پسته بوده که به منظور سنجش آنها از شاخص های سطح کلان شبکه شامل تراکم، تمرکز، دوسویگی، انتقال یافتگی و میانگین فاصلۀ ژئودزیک استفاده شد. تحلیل ریاضی شاخص های فوق در نرم افزار ucinet انجام شد. 4. یافته های تحقیقمیزان شاخص های سطح کلان شبکه شامل تراکم، تمرکز، دوسویگی، انتقال یافتگی و میانگین فاصلۀ ژئودزیک در سه روستای مورد مطالعه بسیار پایین بوده و این امر مشارکت را میان باغداران با چالش مواجه ساخته، پایداری شبکۀ باغداران را تهدید می نماید و نشان می دهد انجام امور مشارکتی بین بهره برداران پسته مستلزم صرف وقت و هزینۀ زیاد برای است. به طور کلی می توان گفت سرمایۀ اجتماعی در شبکۀ بهره برداران پسته در وضع مطلوبی قرار ندارد. 5. نتیجه گیریروش تحلیل شبکۀ اجتماعی ابزاری مهم در بررسی الگوی روابط میان ذی نفعان محلی است و در تحقیق حاضر نیز ساختار شبکۀ بهره برداران پسته در سه روستای مهماندوست، زرین آباد و حسین آباد دولاب از دهستان دامنکوه شهرستان دامغان به منظور بررسی الگوی مشارکت و سرمایۀ اجتماعی با استفاده از این روش، سنجیده شد. نتایج شاخص های سطح کلان شبکه در روستاهای فوق حاکی از پایین بودن مشارکت و سرمایۀ اجتماعی در روابط بین باغداران است. پایین بودن سرمایۀ اجتماعی علاوه بر اینکه بر سایر سرمایه های موجود در منطقه (سرمایه انسانی، مالی، طبیعی و...) را مورد تهدید قرار می دهد، موجب ناپایداری شبکۀ شده، مطرودیت اجتماعی را افزایش داده و باغداران را در هنگام بروز مشکلات در زمینۀ کشت این محصول، همچون کمبود آب و خشکسالی، نوسان قیمت محصولات در بازار، بروز بیماری در درختان پسته و ... آسیب پذیر می کند بنابراین. پیشنهاد می شود با افزایش آموزش و آگاهی باغداران با برگزاری کارگاه های مشارکتی، رسیدگی به مشکلات آنها در زمینۀ آبیاری و بروز آفات، ایجاد تعاونی های محلی جهت حمایت از باغداران در زمینۀ قیمت محصولات و پیگیری مطالبات آنها زمینه برای مشارکت متقابل باغداران و افزایش سرمایۀ اجتماعی در شبکۀ آنها فراهم شود.