بررسی تطبیقی اوزان دوری و دوپاره با کاربرد آنها در غزلیات بیدل دهلوی

اوزان شعر فارسی عمدتاً متشکل از آرایشها (ترتیب ها)ی متنوعی از هجاهای کوتاه و بلند است. از میان این اوزان، تمام آنهایی که مصراعشان الگوی هجایی متقارن دارد، یعنی می توان آنها را از وسط به دو پاره مساوی تقسیم کرد، این امکان را به شاعر می دهد که با تطبیق دادن مرز کلمات با مرز ارکان عروضی و دوپاره کردن وزن مصراع، ضرب-آهنگ شعرش را افزایش دهد؛ اما از این اوزان، برخی «وزن دوری» است؛ یعنی در میانه دو نیمه مصراعشان درنگ ضروری است و هر نیم مصراعشان حکم مصراع را دارد. برخی دیگر اگرچه دوپاره و متقارن است، در میانه دو نیمه آنها درنگ وجود ندارد و تنها به دلیل تقارن، نظم و موزونیت آن بیشتر است. گروهی دیگر از این الگوهای هجایی متقارن، بسته به این که در میان آنها درنگ شود یا نه، دو وزن مختلف خواهد داشت: دوری و غیردوری، و این از امکانات وزن شعر فارسی و مایه گسترش آن است. در گروه اخیر از اوزان، این سراینده شعر است که باید درباره استفاده از این امکان و رعایت درنگ در میان مصراع تصمیم بگیرد. بنابراین، بدون بررسی شعر (از دید آواشناسانه) و تنها با استناد به الگوی وزن، نمی توان درباره دوری یا دوپاره بودن آن قضاوت کرد. از سوی دیگر تلقی و رفتار شاعران مختلف با این گونه از اوزان نیز، یکسان نیست. برای نمونه، تلقی بیدل دهلوی از برخی از این وزنها، با آنچه بعضی از محققان بر اساس بررسی الگوی هجایی اوزان یا اشعار تعدادی از شاعران در این زمینه بیان کرده اند، تفاوتهایی دارد.