دستورنویسی فارسی: از دستورهای سنتی تا دستورهای نظریه بنیاد

از تدوین دستور سخن (1289ق) به‌دست میرزا حبیب اصفهانی که عموماً نخستین دستورِ منظم و نوین زبان فارسی انگاشته می‌شود، بیش از 150 سال می‌گذرد. از آن هنگام تاکنون، دستورهای گوناگونی برای زبان فارسی تدوین شده است. دستورها غالباً به انواعی تقسیم و نام‌گذاری شده‌اند که از آن جمله می‌توان «دستور سنتی»، «دستور تجویزی»، «دستور توصیفی»، «دستور جامع»، «دستور آموزشی» و «دستور علمی» را برشمرد. در این مقاله، طبقه‌بندیِ تازه‌ای را از انواع دستور مطرح می‌کنیم. در این طبقه‌بندی دستورها برمبنای معیارهای زبان‌شناختی و نظریه‌ زبانی به دو طبقۀ عمده تقسیم شده‌اند: دستور زبان‌‌شناختی و دستور غیرزبان‌شناختی. طبقه‌ زبان‌شناختی خود شامل دستورهای غیرنظریه‌بنیاد و دستورهای نظریه‌بنیاد است. سپس ویژگی‌های دستورهای این طبقات و زیرطبقات آن‌ها معرفی شده است. مختصات هفت دستور با این معیارها ارزیابی شده‌اند: نگرش دستور به تعریف زبان و اجزایش، تعریف از خود دستور و سطوح آن، فرض‌ها، غایات و روش‌شناسی دستور، میزان توصیف‌گرایی دستور، سطوح کارایی، بهره‌گیری از مفاهیم بنیادین زبان‌شناسی و داشتن نظریه‌ دستور. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که دستورهای نظریه‌بنیاد نسبت به دستورهای پیشین از توصیف‌گرایی و تبیین‌گری بیشتری برخوردارند. نگاهی به سیر تحولات مفاهیم و نوآوری‌های زبان‌شناسی نظری و انطباق آن با پیدایش انواع دستور در زبان فارسی گواه این اندیشه است که دگرگونی‌های نظری عالم زبان‌شناسی، در گذر زمان، آشکارا در حوزۀ تدوین دستور اثرگذار بوده و به شکل‌گیری گونه‌ای گفتمان علمی و تخصصی در حوزۀ دستور انجامیده است.

persian grammars: from traditional grammars to theory-driven grammars

in this article, based on linguistic criteria, we present a new classification for persian grammars: 1) non-linguistic grammars, 2) linguistic grammars which includes two subtypes: a) non-theory-driven, and b) theory-driven grammars. the characteristics of seven grammars have been evaluated by such criteria as: 1) definition of language and its components, 2) definition of grammar and its levels, 3) its assumptions, 4) its goals 5) its methodology, 6) level of descriptiveness of grammar, 7) levels of adequacy of grammar , 8) types of explanations, 9) the adaptation of general linguistics, and 10) its theoretical orientation. the results of the study show that the theory-driven grammars are more descriptive and explanatory than the previous ones.