نقش تکیه در تقطیع وزن شعر عروضی فارسی

یکی از مشکلات اساسی در مطالعات وزن شعر فارسی به مسئلۀ شیوۀ تقطیع و رکن‌بندی وزن‌ها مربوط می‌شود. تا کنون شیوه‌های متفاوتی برای رکن‌بندی وزن‌های این شعر ارائه شده است اما عروض‌دانان در مورد هیچ‌کدام از آنها به اجماعی قطعی نرسیده‌اند و به همین دلیل نیز اکثر آنان در نهایت از تقطیع سنتی استفاده می‌کنند، زیرا دست‌کم قدمتی دارد و همه نیز از قدیم بدان عادت کرده‌اند. از طرف دیگر اهمیت تقطیع خاصه در طبقه‌بندی وزن‌ها آشکار می‌شود، زیرا اگر تقطیعِ وزن‌ها مبتنی بر یک ویژگی واقعی (factual) وزنی نباشد، طبقه‌بندی وزن‌ها نیز به طریق اولی نمی‌تواند روابط و مشابهت‌های وزن‌ها را به‌درستی آشکار کند. در این مقاله ابتدا از دو خوانش متفاوت شعر کهن فارسی، یعنی خوانش تکیه‌ای از یک سو و خوانش کمّی از سوی دیگر سخن گفته‌ایم، سپس نشان داده‌ایم که در مورد وزن‌هایی که خوانش تکیه‌ای و کمّی آنها منطبق بر هم است، غالباً هیچ اختلاف نظری بین عروض‌دانان در مورد نحوۀ تقطیع وزن وجود نداشته است، و اختلاف نظر عمدتاً مربوط به وزن‌هایی است که تقطیع تکیه‌ای یا موسیقایی آنها با یک یا چند نُتِ سکوت (rest) آغاز می‌شود و در نتیجه دیگر منطبق بر تقطیع کمّی آنها نیست. سپس بحث کرده‌ایم که در مورد این دسته از وزن‌ها بهترین تقطیعی که می‌توان به‌عنوان تقطیع اجماعی برگزید همان تقطیعی است که رکن آغازین آن ناقص باشد، زیرا در این صورت ساخت وزن هرچه بیشتر منطبق بر ساخت ضرب‌آهنگی شعر خواهد بود. نگارنده در نهایت با وضع نُه محدودیت، که شش‌تای آنها مربوط به تمام دسته‌های وزنی و سه‌تای دیگرشان مربوط به برخی از دسته‌های وزنی هستند، شیوۀ تقطیعی را برای تمام وزن‌های رایج و مطبوع فارسی پیشنهاد کرده است.

The development of a prosodic meter into an isochronous one in Persian

This study draws on both quantitative and qualitative findings from corpus analysis to define the language in Bābā Ṭāher Quatrains. The present article uses Bābā Ṭāher Quatrains as a linguistic evidence and contributes to the knowledge about it, especially in the field of historical grammar and typology. The article reviews and updates recent research to clarify the language origins, using comparative and historical linguistics methods. The first part of this article is devoted to the stratification of dialectal features of Bābā Ṭāher Quatrains. The second part focuses on the role of particular characteristics in Bābā Ṭāher Quatrains, the language of Jews in Hamdan and other Fahlaviyāts of Hamadan in reconstructing the former vernacular language of Hamadan.