طیف‌های عقلانیت و مرام در جهان‌بینی اکنون‌گرا از امروز تا خیام

در سال 1995 میلادی فرانسوا هارتوگ مورخ فرانسوی دو انگارۀ «نظام تاریخیت» و «اکنون‌گرایی» را به مجموعه‌واژگان تاریخ و جامعه‌شناسی افزود. به باور او، با نابودی بلوک‌های شرق و غرب که به شکل نمادین در سقوط دیوار برلین (1989) تجلی کرد، جوامع بشریْ آرمان‌گراییِ آینده‌گرا را پشت سر گذاشتند و وارد نظام اکنون‌گرا شدند. برای فرهنگ ایرانی، واژۀ اکنون‌گرایی، جدا از دلالت تاریخی و جامعه‌شناختی مورد نظر هارتوگ، طنینی «خیامی» دارد و آموزه‌هایی چون شادخواری و اغتنام دم را به یاد می‌آورد. این مشاهدۀ ساده زمینه را برای نوعی «معرفت‌شناسی تطبیقی» فراهم می‌کند که هدف آن پرده برداشتن از انواع عقلانیت حاکم بر صورت‌های اروپاییِ اکنون‌گرایی و صورت خیامی/ ایرانیِ این گرایش است. اگر رفتارهای افراد و جوامع مختلف در دنیای اکنون‌گرا تابع همین انواع عقلانیت باشند، هر پرسشی در خصوص عقلانیت اکنون‌گرا به شکل طبیعی بر «مرام» اکنون‌گرا نیز فرود می‌آید.

Forms of Rationality and Ethics in the "Presentist" Worldviewfrom Today to Khayyam

In 1995, a French historian François Hartog introduced two new terms in the vocabulary of history and sociology: “Regime of Historicity” and “Presentism”. According to his thesis, the fall of the Berlin Wall in 1989, which symbolizes the end of opposition between Eastern and Western blocs, achieves the transition of human societies from the old futuristic and utopist vision of history towards a “presentist” regime of historicity. Beyond this specific sociological and historical signification, the term “Presentism” has, for Iranian culture, a Khayyamian resonance: it evokes Khayyam’s hedonistic doctrine, his Carpe diem. This elementary observation provides the base of some “Comparative Epistemology”, which respectively looks into the clarification of the “rationalities” of European and Khayyamian presentisms. If the behaviors of different individuals and societies in the presentist world obey the type of their rationality, any question about the presentist rationality aims directly at the presentist ethics.