شناسایی و مقایسه بودجه فرهنگی و عمرانی «دفعه صرف» در عصر قاجاریه

بودجه، مهم‌ترین سند مالی برای ارزیابی درآمد و هزینه دولت است. پیش از مشروطه، ردیف بودجه‌ای به نام دفعه یا صیغه «صرف» در دفترهای مالی وجود داشت که بخش فرهنگی و عمرانی بودجه‌ی دولت محسوب می‌شد. از این جهت بررسی این ردیف از بودجه، دارای حائز اهمیت است که چه مقدار از کل بودجه کشور صرف امور عمرانی و فرهنگی می‌شده است و آن نیز به چه اموری اختصاص داشته‌است؟ بنابراین هدف این پژوهش، شناسایی و بررسی جایگاه صیغه صرف در سند بودجه و میزان تغییرات و نسبت هر یک از ارکان آن با یکدیگر است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که دفعه صرف یک درصد کل بودجه را تشکیل می‌داد و این هزینه در هر دو قسمت دیوانی و ولایتی وجود داشته‌است. تمایز صرف دیوانی با ولایتی در مصارف «جیب مبارک» بود که بیشترین هزینه در بخش دیوانی صرف بود. چاپارخانه، مضاجع و تعمیر عمارت موارد منحصربه‌فرد در صیغه ولایتی است و تعمیر عمارت، بیشترین هزینه را در بخش ولایتی داشت. رکن مهم دیگر صیغه صرف، هزینه تعزیه داری بود که جنبه‌ی استمراری و پیوسته در دوره‌های حکومت محمد شاه، ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه داشت و به نظر می‌رسد این هزینه حداقل از دوره‌ی محمد شاه در بودجه به وجود آمده است و در دوره‌ی ناصری و مظفری و پس از مشروطه با وجود استمراری بودن آن، با افزایش بودجه روبه‌رو نشده است. در مجموع نسبت بودجه عمرانی به فرهنگی در صیغه صرف در بخش ولایتی بیشتر بود اما در بخش دیوانی هزینه امور عمرانی بسیار کمتر از فرهنگی بوده‌است و به‌طور کلی هزینه‌های فرهنگی نسبت به امور عمرانی در اواخر دوره‌ی قاجار افزایش پیدا کرده‌است. داده‌ها براساس سه سند جمع و خرج کل کشور در سال 1258، 1268 و 1304 قمری و دیگر اسناد جمع و خرج ولایتی تهیه و تنظیم و تحلیل شده ‌است.

identifying and comparing the cultural and construction budget dafahe sarf in the qajar era

the budget is the most important financial document for assessing government income and expenditure. before the constitution, there was a budget line called dafah or the siqe sarf in the financial offices, which was considered the cultural and construction part of the government budget. for this reason, it is important to examine this line of the budget, how much of the country’s total budget has been spent on civil and cultural affairs, and to what matters has it been allocated? therefore, the purpose of this research is to identify and examine the position of the sarf form in the budget document and the amount of changes and the ratio of each of its elements to each other. the findings of the research indicate that the dafah sarf was one percent of the total budget, and this cost existed in both the civil and provincial parts. the difference between sarfe  diwani and velayati was in the expenditure of mubarak’s pocket, which was the most expensive in the diwani sector. chaparkhaneh, mazaje, and building repair are unique in the provincial sector, and building repair cost the most in the provincial sector