تحلیل تاریخی عملکرد قزلباشان قبل و بعد از تشکیل دولت صفوی

ارزیابی کلی از نقش قزلباشان در استقرارنهایی دولت صفوی در قالب سه محور قابل بررسی است: مرحله اول شکل‌گیری ارتباط آنان با طریقت صفوی است؛ مرحله دوم با تداوم و گسترش تعاملاتشان با شیوخ صفوی، ارتباطی سازماندهی شده در راستای اهداف صفویان برقرارنموده و به توسعه و تحکیم آن پرداختند وآخرین مرحله نیز به فعالیت عملی آنان در جهت به قدرت رسانیدن شیوخ صفوی مربوط می‌شود. گروه‌های ترکمنی که بعداً با عنوان قزلباش شناخته می‌شدند همه‌گونه مساعدت و همراهی با تشکیلات صفوی اِعمال کردند و باعث شدند تا تشکیلات صفوی با گذر از مراحل مختلف به موفقیت نهایی دست یابد. پس ازتشکیل حکومت صفوی قزلباشان به عنوان نخبگان اصلی حکومت با نهاد حاکمیت همکاری خود را ادامه دادند.این تعاملات در ادوار مختلف تاریخ صفویه رویه مختلفی را پشت سر نهاد. درخصوص این تغییررویه، ضروری است تحولات درون حکومتی صفویه با نگاهی تحلیلی مورد ارزیابی قرار گیرد. این تحولات در دو محور کلی قابل بررسی است: در محور نخست با اشاره به نقش تاثیرگذار قزلباشان در برپایی دولت صفویه، به تحلیل موقعیت برجسته‌ آنان در نهاد اکمیت پرداخته می شود. امّا در ادامه روند حکومت، شرایط و اقتضائات زمانی که می‌توان در سه متغیر تاثیرگذارنیازهای سیاسی اداری، مناسبات و سیاست خارجی، مسائل مذهبیبه تبیین موضوع پرداخت باعث تغییر جایگاه آنان در نهاد حاکمیت شد. با توجه به این عوامل بود که موقعیت برجسته قزلباشان چه به‌صورت محسوس و هدفمند و چه به‌صورت نامحسوس از طرف حکومت به عناصر جایگزین انتقال یافته و جایگاه آنان دچار تغییر وتحولاتی گردید. بر این اساس رهیافت پژوهشی مقاله آن است که پس از استقرار حکومت صفویه، نخبگان حکومتی دیگری علما ونیروی سوم به حمایت از نهاد حاکمیت پرداختند و نهاد حاکمیت نیز بنا به مقتضات زمانه گرایش به آن عناصر را مصلحت ضروری خویش دانسته و نقش درجه اولی از جانب قزلباشان به آنان محول گردید و قدرت بلامنازع از قزلباشان سلب شد. ولی با این حال قزلباشان تا آخرحکومت صفوی در ساختار حکومت به عنوان نخبگان فعال حضور داشتند.