بررسی تحلیلی ـ انتقادی علّت فاعلی نخستین

«ارسطو»، در برهان اثبات «محرّک اوّل»، و «ابن‌سینا» در براهین اثبات «خدای محرک» و «وجود‌بخش»، هر دو از «علّت فاعلی نخستین» بهره گرفته‌اند. به باور مفسّران سنّتی، ارسطو این عامل را فقط به عنوان «علّت غایی» حرکات عالم تبیین کرده و عالم به سبب شوق و تشبّه به اوست که به حرکت در می‌آید. هم‌چنین، به باور شارحان سنّتی آثار ابن‌سینا، وی «علّت نخستین» را فقط در «علّت فاعلی» متبلور دانسته است؛ در حالی که از نظر وی، «فاعلیّت» و «غاییّت» در ذات خدا عین یک‌دیگرند، پس او هم «علّت‌العلل» و هم «غایت‌الغایات» است. لذا چون قطعاتی از ارسطو در دست است که نشان می‌دهند وی به «علیّت فاعلی» خدای نامتحرّک اشاراتی داشته است، این مقاله بر آن است تا تبیین کند هم ارسطو علاوه بر «علیّت غایی»، به «علیّت فاعلی» محرّک اوّل باور داشته و هم این که ابن‌سینا، «علّت اولی» را «علّت فاعلی» در عین «علّت غایی» می‌داند نه سوای از هم.