تحلیل عقلی فاعلیت ایجادی انسان در منظومه نظری اشاعره و پیروان حکمت متعالیه

تاریخ فلسفه و کلام، شاهد منازعات بسیاری در مسئله جبر و اختیار بوده است؛ زیرا علاوه‌بر اهمیت مسئله به جهت ارتباط دو‌سویه آن با فاعلیت وحدانی خداوند به‌مثابه مهم ترین آموزه دین، دارای اثرات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است و بسیاری از سیاستمدارن در جهت پیشبرد اهداف خویش از آن استفاده کرده اند. پژوهش حاضر درصدد است با هدف تبیین فاعلیت ایجادی انسان از منظر اشاعره و پیروان حکمت متعالیه، شبهات وارده بر فاعلیّت اختیاری انسان و ارتباط آن با توحید افعالی را رفع نماید. روش پژوهش بنیادی-کاربردی است و برحسب نیاز از روش اسنادی-تحلیلی نیز استفاده شده است. آثار متکلمین اشاعره و حکمت متعالیه، جامعه‌ تحقیق و سایر منابع ناظر به اهداف پژوهش، به‌عنوان منابع تبیینی و تکمیلی مورداستفاده قرارگرفته است. نتایج به‌دست آمده حاکی از آن است که پیروان حکمت متعالیه، انسان را فاعل قریب ایجادی می دانند و به دلالت عقلی و نقلی برای وی قائل به فاعلیت ایجادی در طول فاعلیت استقلالی حق هستند؛ اما از منظر اشاعره، التزام به توحید افعالی بر دو مبنای سلبی«انکار نظام علّی جهان» و ایجابی «نظریه عاده‌‌الله» استوار است. انسان دارای فاعلیت ایجادی نیست و فقط کاسب اعمال خویش است.

the rational analysis of creational agency in the theoretical systems of the ash’arites and followers of transcendent wisdom

the history of philosophy and islamic theology has witnessed big arguments in the issue of “predestianation and volition”. the arguments are significant not only due to their importance for the concept of divine unity, which is central to religious teachings, but also because of their political, cultural, and social results; many politicians have exploited these discussions to fulfil their programs. this research seeks to elucidate the concept of human creational agency from the perspectives of the ash’arites and the followers of transcendent wisdom, addressing doubts regarding human volition and its relationship with the unity of divine acts (tawḥīd af‘ālī). the research employs a fundamental-applied approach, utilizing documentary and analytical methods as necessary. the primary sources include the works of ash’arite theologians and followers of transcendent wisdom, along with other relevant literature that serves to clarify and supplement the study’s objectives. the findings suggest that the followers of transcendent wisdom view humans as proximate creational agents, attributing to them a form of creational agency that operates within the framework of god’s independent agency. in contrast, the ash’arite perspective, grounded in their commitment to the unity of divine acts, is based on two principles: a negative principle, which entails the &denial of the causal system of the world,& and a positive principle, referred to as the &the theory of divine custom.& from the ash’arite viewpoint, humans lack creational agency and are merely the recipients of their actions.