بازنمایی نقش روشنفکران در تاریخ معاصر ایران از منظر جان ‌فوران و ارزیابی آن

ساخت و توزیع قدرت در جوامع و تکوین نظامات اجتماع، برآینده ظهور و بروز جریان‌ها و پدیده‌های اجتماعی و سیاسی است و شناخت جامعه و بازنمایی رخدادها، در گرو بینش جامع درباره این پدیده‌ها و نقش اجتماعی آن‌ها می‌باشد. یکی از پدیده‌های فعال و موثر در ساخت تاریخ معاصر ایران، روشنفکری است؛ تا جایی ‌که حتی از فرسنگ‌ها دورتر، چشم‌های مستشرقین را به خود خیره کرده است. جان‌فوران به عنوان یکی از اصلی‌ترین مستشرقان ایران‌شناس، به بررسی نقش روشنفکران در تاریخ معاصر ایران پرداخته است. سوال اصلی پژوهش این است که نقش روشنفکران در وقایع تاریخ معاصر ایران از دیدگاه جان‌فوران، چگونه بازنمایی شده است؟ روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و نتایج حاکی از آن است که، روشنفکران با تکیه بر آموزه‌های غربی و رَویه‌های سکولار، درصدد مهندسی ساختارهای جامعۀ ایران و تحویل هویت دینی و ملی به هویت مدرن برآمدند. آنها در تلاش بودند برای ربودن رهبری جنبش‌های ایران از تنباکو و مشروطه تا انقلاب، از روحانیت به‌عنوان رهبران مردمی، منافع ملی و حقوق همگانی را به نفع استعمار، مصادره کنند و در مواردی همچون مشروطه، موجبات انحراف نهضت به سمت انگلستان را فراهم نمودند. اما فوران با تقلیل نقش روحانیت و مردم در سراسر تاریخ معاصر، به برجسته‌سازی نقش روشنفکران به‌عنوان خالق اصلی رخدادهای تاریخ معاصر می‌پردازد. رجوع به اسناد و شواهد تاریخی متقن و تطبیق اندیشه‌های فوران بر آنها، کج‌روی تاریخ‌نگاری فوران به‌ویژه دربارۀ روایت روشنفکران را مبرهن می‌سازد. اتکاء بر پیش‌فرض‌های سکولار و عدم توجه به ظرفیت‌های ایدئولوژیک جامعه و اقتضائات بوم ایران، مسیر تحلیل‌های وی را به خطا کشانده و یک روایت سفید از روند کنشگری روشنفکران در تاریخ معاصر ارائه داده است. در نهایت، با بررسی اسناد مشخص شد که در اکثر جنبش‌ها، رهبری اولی و اصلی با علما و روحانیت بوده است که سعی آنها استفاده از تمامی ظرفیت‌ها همچون روشنفکران بوده است.

representation of intellectuals’ role in contemporary iranian history: a perspective from john foran and its evaluation

the construction and distribution of power within societies and the formation of social systems result from the emergence and manifestation of social and political movements. understanding society and representing historical events necessitate a comprehensive insight into these phenomena and their social roles. one significant phenomenon influencing contemporary iranian history is intellectualism, which has captivatedeven distant orientalists. john foran, a prominent iranologist, examines the role of intellectuals in iran’s contemporary history. this study investigates how foran represents the role of intellectuals in iran’s historical events. employing a descriptive-analytical method, the findings suggest that intellectuals, drawing on western teachings and secular practices, aimed to restructure iranian society and transition its religious and national identity towards modernity. they sought to usurp the leadership of iranian movements—from the tobacco protest to the constitutional revolution and beyond—from the clergy, who were the people’s leaders, thereby redirecting national interests and public rights in favor of colonial powers. in instances like the constitutional revolution, they facilitated the movement’s deviation towards british interests. however, foran minimizes the role of the clergy and the populace throughout contemporary history, instead emphasizing intellectuals as the primary architects of historical events. a review of credible historical documents and a comparison with foran’s interpretations reveal inaccuracies in his historiography, particularly concerning the portrayal of intellectuals. his reliance on secular assumptions and disregard for the ideological capacities of society and iran’s indigenous contexts have led to flawed analyses, presenting a sanitized narrative of intellectuals’ activism in contemporary history. ultimately, document analysis indicates that in most movements, the primary leadership was held by scholars and clergy, who endeavored to utilize all available capacities, including those of intellectuals.​