بررسی تطبیقی ظرفیت و چگونگی شکل‌گیری تمدن اسلامی از منظر تفسیر «المنار» و «المیزان»

هدف پژوهش حاضر بررسی تطبیقی ظرفیت و چگونگی شکل‌گیری تمدن اسلامی از منظر تفسیر «المنار» و «المیزان» است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که، در باب نحوۀ شکل‌گیری جامعه، المنار، زیست اجتماعی را برخاسته از انتخاب عقل فطری انسان می‌داند و المیزان، عامل آن را نیاز غریزی استخدام دیگران می‌داند؛ که عامل ایجاد اختلافات نیز می‌شود و در اینجا نیاز به قانون و تشریع توسط انبیاء احساس می‌شود. المیزان، گسترۀ تعالیم اجتماعی اسلام با دیگر ادیان را غیرقابل قیاس می‌داند. نگاه المنار به تمدن، بیشتر نگاهی اجتماعی است و اسلام را از این حیث توانمند می‌داند که اتحاد بین افراد اجتماع را برقرار می‌سازد و راه رسیدن به این هدف را، ایجاد نهادهای تربیتی می‌داند. اما نگاه المیزان به ظرفیت‌های اسلام، گسترده‌تر است و علاوه‌بر نهاد‌های تربیتی، بر نهاد‌های حکومتی هم تاکید دارد؛ تا ظرفیت‌های اجتماعی اسلام برای ظهور تمدن، تماماً به صحنه بیاید. همچنین المیزان، با تعریف مفهوم کینونیت جامعه و بیان تفاوت ذاتی جوامع و تمدن‌ها به دلیل شاخصه‌های محوری تمدن‌ها، رویکرد تاریخی به تمدن هم دارد. در حالی که المنار، قائل به تفاوت ذاتی بین تمدن‌ها نیست و تفاوت‌ها را ظاهری و متناسب با اخلاق و روحیات و فساد یا صلاح جوامع می‌داند. بعد از اثبات ظرفیت‌های جامعه‌سازی اسلام در زمینۀ توانایی حفظ جامعه توسط اسلام، مقوله‌ها‌ی قوانین اسلامی و ضمانت اجرای آن، همچنین رفع اختلافات جامعه، می‌تواند روشنگر تفکرات دو مفسّر در زمینۀ ظرفیت‌های اسلام باشد. قوانین اسلامی به دلیل فطری و عقلی بودن، زمینۀ پذیرش و اجرای تام دارند. علاوه‌بر اینکه، اسلام زندگی انسان را محدود به عالم دنیا نمی‌داند و با ایجاد آگاهی از حقیقت انسان، او را به اجرای قوانین اسلامی تشویق می‌کند؛ تا انتخاب‌گرانه به سمت دین برود. همچنین در باب اسلام و پاسخگویی نیازهای جدید، نظر هر دو مفسّر این است که به دلیل تغییر نکردن ضروریات حیات انسان در طول زمان، اسلام همچنان بهترین و کامل‌ترین پاسخگو است. المیزان، معتقد است اسلام با روش اخلاقی که در جامعه پایه‌گذاری می‌کند و روح اجتماعی که در افراد می‌دمد، باعث می‌شود انسان‌ها به دلیل تعهد اخلاقی، از تشتت و اختلاف‌افکنی دور شوند و از سویی بستر فهم صحیح را فراهم کرده تا اختلاف افکار و آراء در محیطی منطقی به نتیجه برسد.

a comparative study of the capacity and formation ofislamic civilization from the perspective of the interpretation of“al-manar” and “al-mizan”

the aim of the present study is to conduct a comparative study of the capacity and formation of islamic civilization from the perspective of the interpretation of “al-manar” and “al-mizan”. the research method was descriptive-analytical and the results showed that, regarding the formation of society, al-manar considers social life to arise from the choice of human innate reason, and al-mizan considers its cause to be the instinctive need to employ others; which also causes differences and here the need for law and legislation by the prophets is felt. al-mizan considers the scope of social teachings of islam to be incomparable with other religions. al-manar’s view of civilization is more of a social view and considers islam to be powerful in that it establishes unity between individuals in society and considers the creation of educational institutions as the way to achieve this goal. however, al-mizan’s view of the capacities of islam is broader and, in addition to educational institutions, emphasizes government institutions; so that the social capacities of islam for the emergence of civilization can be fully realized. al-mizan also has a historical approach to civilization by defining the concept of the canonof society and expressing the inherent difference between societies and civilizations due to the central characteristics of civilizations. while al-manar does not believe in the inherent difference between civilizations and considers the differences to be superficial and proportionate to the morals and spirits and the corruption or goodness of societies. after proving the socializing capacities of islam in terms of its ability to preserve society, the categories of islamic laws and the guarantee of their implementation, as well as the resolution of society’s differences, can shed light on the thoughts of the two commentators on the capacities of islam. islamic laws, due to their innate and rational nature, have grounds for full acceptance and implementation. in addition, islam does not consider human life limited to the world and, by creating awareness of the truth of man, encourages him to implement islamic laws; to selectively move towards religion. also, regarding islam and responding to new needs, the opinion of both commentators is that because the necessities of human life do not change over time, islam is still the best and most complete responder. al-mizan believes that islam, with the moral method it establishes in society and the social spirit it breathes into individuals, causes humans to move away from division and discord due to moral commitment, and on the other hand, it provides a platform for correct understanding so that differences of thoughts and opinions can be resolved in a logical environment.