روایت و تخیل اجتماعی در تاریخ‌نگاری عصر قاجار

هدف پژوهش حاضر بررسی روایت و تخیل اجتماعی در تاریخ‌نگاری عصر قاجار است. مساله‌ بنیادین پژوهش حاضر آن است که چه عاملی سبب فهم‌های متفاوت و گاه متضاد از رویدادهای تاریخی می‌شود؟ به نظر می‌رسد پاسخ به این پرسش با تمرکز بر مفهوم/ نظریه «روایت» در اندیشه‌های هایدن وایت و پل ریکور قابل دسترس است. در این نظریه، تاریخ به‌منزله‌ یک خاطره‌ پالایش‌شده به نفع تولید یک گذشته جمعی بر پایه هویت جمعی در نظر گرفته می‌شود. لذا، خاطره، بیشتر به احساس جمعی از رویدادهای تاریخی مربوط است، تا واقعیت. روایت با دو کارکرد «برجسته‌سازی» برخی از رویدادها و «کم‌اهمیت شمردن» یا حتی حذف برخی دیگر، رابطه علّی میان این رویدادها می‌سازد. بر این اساس می‌توان گفت که روایت مکانیسم تعیین ژانر اعم از تراژدی، پیروزی، حماسی و طنز برای تاریخ است. این موضوع وجه تسمیه‌ تاریخ‌نگاری با وقایع‌نگاری به‌منزله ثبت رویدادها در تقویم تاریخ است. با عنایت به این چارچوب نظری دو روایت از تاریخ مدرن ایران قابل رهگیری است که یکی روایت انحطاط تاریخی ایران در تصور اجتماعی ایرانیان از دوره قاجار و دیگری روایت ثبات و شکل‌گیری دولت مدرن در همین دوره تاریخی است. هر یک از این روایت‌ها ارتباط علّی متفاوتی میان رویدادها در این بازه زمانی برقرار می‌کنند که در نتیجه آن ژانر مختلفی از انحطاط و ثبات را برمی‌سازند. مثال بارز روایت نخست را می‌توان در اندیشه‌ میرزای نائینی و شرح او از وضعیت تاریخی خویش دریافت. همچنین روایت دوم که در سال‌های اخیر برساخته شده‌ را می‌توان در روایت‌های پژوهشگرانی چون عباس امانت و نغمه سهرابی جستجو کرد. پژوهش حاضر بر این فرض استوار است که این دو روایت با وساطت مکانیسم اصلی روایت که برجسته‌سازی و نادیده‌انگاری برخی از رویدادهای تاریخی -توامان با یکدیگر- است، برساخته شده و از یکدیگر متمایز می‌شوند.

narrative and social imagination in the historiography of the qajar era

the present study examines narrative and social imagination in the historiography of the qajar era. the fundamental question of this research is: what factor leads to different and sometimes contradictory understandings of historical events? it appears that addressing this question is feasible by focusing on the concept/theory of narrative in the thoughts of hayden white and paul ric oeur. according to this theory, history is considered a refined memory in favor of constructing a collective past based on collective identity. thus, memory is more related to the collective perception of historical events than to reality itself. narrative, through the dual functions of highlighting certain events and downplaying or even omitting others, establishes a causal relationship among these events. accordingly, it can be argued that narrative is the mechanism that determines the genre of history, whether tragic, victorious, epic, or satirical. this issue differentiates historiography from chronicles, which serve as mere records of events in historical calendars. based on this theoretical framework, two narratives of modern iranian history can be traced: one is the narrative of iran’s historical decline in the social imagination of iranians during the qajar period, and the other is the narrative of stability and the formation of a modern state during the same historical period. each of these narratives establishes different causal relationships among events in this timeframe, ultimately constructing different genres of decline and stability. a prime example of the first narrative can be found in the thoughts of mirza na’ini and his description of his historical context. the second narrative, which has been constructed in recent years, can be observed in the works of researchers such as abbas amanat and naghmeh sohrabi. this research is based on the premise that these two narratives are constructed and distinguished from each other through the primary mechanism of narrative, which involves both highlighting and overlooking specific historical events.