زمینه‌های سیاسی و اجتماعی و تاثیر آن بر اندیشه سیاست‌نامه‌نویسی ایران دوره اسلامی (با تاکید بر نظریه بحران توماس اسپریگنز)

هدف پژوهش حاضر تبیین تاثیر قدرت سیاسی اجتماعی حاکم و الزامات زمانه بر انگاره اندیشمندانی همچون خواجه نظام‌الملک، کاشفی و محقق سبزواری در سیاست‌نامه‌نویسی است. روش پژوهش کیفی بوده و با توجه به روش نظری اسپریگنز به این سوال پرداخته شده است که قدرت سیاسی اجتماعی حاکم چه تاثیری بر انگاره سیاست‌نامه‌نویسی خواجه ‌نظام‌الملک، واعظ کاشفی و محقق سبزواری داشته است؟ نتایج نشان می‌دهد که سیاست‌نامه‌‌نویسی در دوران زیست اندیشمندان مورد بحث، اساساً متاثر از ساختار سیاسی و اجتماعی قدرت، در وجه ایجابی یا سلبی و بازتاب مصالح اقتدار سیاسی بوده است؛ به گونه‌ای که می‌توان هدف از نگارش اکثر این آثار را که در قالب‌های گوناگون سرشت خاصی دارند و نشات گرفته از وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه آن عصر هستند، مصلحت‌گرایی سیاسی برای حفظ وضع موجود حاکم دانست. در سیرالملوک، خواجه نظام‌الملک، گفتمان مطلقه شاهی را صورت‌بندی کرده و آن را برای رسیدن به جامعه آرمانی و رهایی از مشکلات اجتماعی سیاسی و نیز عقیدتی جامعه اسلامی برمی‌گزیند و با احیای اندیشه سیاسی ایرانشهری و تبیین آن به عنوان الگوی عملی سلاطین در دوره سلجوقی، نقش برجسته‌ای را ایفا نموده است. اخلاق محسنی نیز که از ذهن کاشفی به عنوان اهل قلمی با شخصیت متساهل و پایبند به سنّت فکری ایرانی، اما در یک شرایط بحرانی از نوع غلبه خشونت و شمشیر تراوش کرده، به خوبی نشان می‌دهد که نیاز زمانه یعنی آبادانی، عدالت پیشگی، خردورزی و بزرگ داشتن اهل قلم را درک کرده است. در وضعیتی که محقق سبزواری به ‌عنوان اندیشمندی تراز اول مسئولیت خود دانست که با شناخت از جامعه و حکمرانی به نوشتن سیاست‌نامه‌ خود اقدام نماید، حاصل آن درهم کُنشی قدرت و قلم برای نیل به تقویت بنیان پادشاهی صفوی و نیز تقویت مشروعیت الهی آن بوده است.

Political and Social Backgrounds and their Impacton the Idea of Writing Book-of-Politics duringthe Islamic Period of Iran (with an Emphasison Spragens’ Crisis Theory)

The purpose of the present study is to explain the effect of dominant social and political power and time requirements on the ideas of some thinkers such as Khājeh Nezām alMolk and Mohaqqeq Sabzevāri in writing bookofpolitics. The method of research is qualitative and with regard to Spragens’ methodology, it deals with the following question: What have been the effects of dominant social and political power on the idea of writing bookofpolitics by Khājeh Nezām alMolk, Vā’ez Kāshefi, and Mohaqqeq Sabzevāri? The results show that writing bookofpolitics during the period of the above thinkers at issue has basically been under the influence of political and social structure of power, either in its positive or negative aspect, and reflected the interests of political authority. Thus, it can be perceived that the purpose of writing most of these works with special features originating from the political and social condition of the society back then has been to sustain the status quo. In such a situation, Mohaqqeq Sabzevāri as a pioneer scholar deemed it his duty to write his bookofpolitics with the recognition of society and governance and it led to an interaction between power and pen in order to foster foundation of the Safavid kingdom and its divine legitimacy.