تحلیل پراکنده‌رویی شهری با استفاده از فن تحلیل‌عاملی (مورد مطالعه: نواحی شهر قزوین)

چکیده: پراکنده رویی، یکی از معضلات شهرهای سراسر جهان است که اثرات منفی فراوانی بر زندگی شهری داشته است. به طور کلی، این پدیده به گسترش افقی و چندپاره شهرها ناشی از تمایل شهروندان برای خروج از ناحیه مرکزی شهر و اسکان در حومه اطلاق می شود. اولین گام در مواجهه با این معضل، شناسایی مکان و عوامل موثر بر این پدیده در پهنه های شهری است. از همین رو، مقاله حاضر به تحلیل پدیده پراکنده رویی در نواحی شهر قزوین می پردازد. با تکیه بر متون نظری مرتبط، شاخص های مختلف برای سنجش این پدیده، معرفی شده و 13 شاخص منتخب، استخراج گردید. این شاخص ها با توجه به شرایط ایران، بومی سازی شده و داده های مرتبط با هر یک از آن ها با استفاده از آمار سرشماری و سیستم اطلاعات جغرافیایی (gis) استخراج شدند. سپس با استفاده از تحلیل عاملی داده ها به کمک نرم افزار spss، شاخص ها در ذیل چهار عامل تراکم، پیکربندی، کاربری و دسترسی قرار گرفتند. هر یک از این عوامل به ترتیب 8/ 27، 6/ 21، 3/ 11 و 5/ 9 درصد از واریانس پدیده پراکنده رویی را تبیین می کنند. بر این اساس مشخص شد که شاخص شکل و بعد فرکتال به عنوان شاخص های جدید معرفی شده برای سنجش پراکنده رویی، به میزان بالایی بر پراکنده رویی اثرگذار هستند. همچنین نتایج نشان می دهند که نواحی 4، 5، 7، 11 و 12 بیشترین پراکنده رویی و نواحی 17، 28، 38 و 39، کمترین پراکنده رویی را دارند. این دو شاخص جدید، در مطالعات ایران می توانند در سایر مطالعات مربوط به پراکنده رویی در شهرهای کشور نیز به کار گرفته شوند. همچنین نتایج این پژوهش می توانند هدایت گر مدیریت شهری قزوین برای هدایت جهات توسعه شهر باشند.

An Analysis of Urban Sprawl Using Factor Analysis Technique (Case: Qazvin City Districts)

Abstract: Urban sprawl is an issue in many cities throughout the world, which has affected many aspects of urban life negatively. Urban sprawl, which is generally attributed to horizontal and leapfrogged extension of city boundaries caused by citizen rsquo;s will to leave central urban areas and live in urban countryside. The first step for tackling this problem is the identification of sprawled places and the influential factors on sprawl in urban land. Therefore, this article analyses urban sprawl phenomenon in Qazvin city districts. Relying on relevant theoretical texts, 13 indicators are chosen among others in literature for measuring urban sprawl in Qazvin districts. These indices are localized according to the conditions of Iran and the data associated with each of them are extracted using census statistics and Geographic Information System (GIS). Then, factor analysis technique is implemented by SPSS software and the indicators are attributed to four factors. By assessing the contributing indicators to each factor, they are named density, configuration, landuse and accessibility respectively. The results of factor analysis are very consistent with literature. These factors explain the variance of urban sprawl by 27.8, 21.6, 11.3 and 9.5 percent respectively. It is shown that shape index and fractal dimension as new indicators for measuring urban sprawl are significantly effective on this phenomenon. Results show that districts 4, 5, 7, 11 and 12 are the most sprawled and districts 17, 28, 38 and 39 are the least sprawled districts in Qazvin. These two new indexes in Iranian urban literature can be used in other sprawl studies in the country. In addition, the results of this study can guide Qazvin municipality to make important decisions about the direction of city development.