مقایسه ارداویراف نامه و التوهم حارث محاسبی

ارداویراف نامه اثری از عهد ساسانی و به زبان پهلوی است. متن فارسی آن از روی ترجمه فرانسوی نوشته شده است. التوهم نوشتۀ حارث محاسبی، از عرفای قرن سوم، و به زبان عربی است. این اثر هنوز ترجمه نشده است. هردو اثر دربردارندۀ مشاهدات انسان خاکی از عالم ملکوت اند. ویراف در جامعه زرتشتی ای که با حمله اسکندر مبانی دینی و اخلاقی آن دچار آشفتگی شده است، به منظور رفع شک عروج می کند. محاسبی نیز در جامعه اسلامی واعظی عارف است. هدف، ویژگی های فرهنگی و اجتماعی عصر، و طبقه اجتماعی هردو به این معنا که یکی عارف و دیگری متشرع است بر تصویرسازی های بهشت و دوزخ اثر گذاشته است. بهشت و دوزخ در ارداویراف نامه براساس کارکردهای اجتماعی افراد و مبتنی بر بینش گیتی شناختی زرتشتیان ترسیم می شود؛ درحالی که در التوهم تاکید بر دوری و نزدیکی به خداوند است. باوجود اندیشه اسلامیِ محاسبی، مراحل سفر در هردو یکسان است و غایت هردو رسیدن به »روشنی بیکران «. اگرچه عروج محمل موقعیتی تاریخی و اجتماعی است، هردو اثر بر الگوی جمعی کمال یابی که از ریشه های عمیق برخوردار است، منطبق می شوند. محاسبی با گزینش آیات، احادیث و به کارگیری قدرت تاویل، مشاهدات خود را با الگوهای جمعی کمال سازگار کرده است.