تحلیل ساختاری اسلوب تهکّم در خطبه‌های نهج‌البلاغه

اسلوب تهکّم همواره یکی از متداول ترین شیوه های ادبی جهت تنبیه و هشیاری مخاطب بوده است. بدین صورت که متکلم جهت توهین، تحقیر و یا تنبیه مخاطب،لفظی را به جای لفظی دیگر می‌آورد؛ مانند زمانی که مدح را به جای ذم و وعد را به جای وعید به کار گیرد. این صنعت بلاغی در هر دو علم معانی و بیان مورد نظر دانشمندان بلاغت بوده است و امام علی(ع) در بسیاری از خطبه های نهج البلاغه با اهداف مختلف از این صنعت ادبی بهره گرفته اند. جستار حاضر می کوشد تا ضمن استخراج نمونه های مختلف اسلوب تهکّم از میان سخنانِ حضرت، به تحلیل و ارزیابی آن ها پرداخته و هر کدام از آنها را در طبقه بندی خاص خود قرار دهد. یافته‌های پژوهش نشان می دهد، بیشترین نمونه‌های تهکم در خطبه‌های نهج‌البلاغه در حیطه علم معانی می‌گنجد و در قالب جمله‌های خبری که از اغراض ثانویه برخوردار است، نمود دارد و اسلوب تهکم با استمداد از علم بیان، گسترۀ کمتری را به خود اختصاص داده است. همچنین دلیل استفاده حضرت از این ساختار در بیشتر خطبه‌ها، تنبیه و بیداری دوستان و یاران خویش است و فقط در مواردی خاص از این اسلوب جهت تحقیر و توهین استفاده نموده اند.