خالصه‌سازی در مازندران دوره قاجار

اراضی خالصه یک شکل از انواع تاریخی زمین‌داری دولتی در ایران است. این نوع زمین‌داری در ولایت مازندران، بنا به موقعیت طبیعی منحصر به فرد آن، مورد توجه حکومت قاجار بود. دولت بر اساس سیاست‌های مالی و اداری روال‌های مختلفی در امور خالصه‌ها (افزایش و کاهش) در پیش می‌گرفت و این امر تاثیر عمیقی بر مناسبات ملک‌داری در آن ولایت داشت. در این پژوهش وضعیت خالصه‌ها در مازندران دوره قاجار، از نظر سیاست ‌دولت و پیامدهای حقوقی، اقتصادی و اجتماعی آن بررسی می‌شود. سوال پژوهش این است: سیاست دولت در امور خالصه در مازندران چگونه بود؟ چرا عملکرد دولت در این زمینه با تغییرات متناوب توام بود؟ پیامدهای اجتماعی و اقتصادی این تجربه چه بود؟ بررسی و تحلیل داده‌های مربوط نشان می‌دهد وضعیت خالصه‌ها در مازندران تابع شرایط کلی مملکت، دچار دگرگونی‌هایی بود. در نیمه اول حکومت قاجار سیاست افزایش مساحت (به روش‌های گوناگون) و تنوع خالصه (معمولی، تیولی،ابتیاعی، ضبطی و دادوستدی) در پیش گرفته شد، سپس به دلایل متعدد (ساختاری: بحران مالی دولت، رفتاری: روش‌های خالصه‌داری در ولایت، کاهش نظارت دولت و موارد نظیر آن) در ادوار میانی و پایانی دوره روند کاهش خالصه‌ها به طرق مختلف (فروش، غصب و. . . ) شتاب گرفت.  در این تحقیق با روش تاریخی، مجموعه داده‌های مورد نیاز از منابع و مآخذ مربوط (منابع دست اول و دوم تاریخی و اسناد آرشیوی) شناسایی و جمع‌آوری شد. سپس به شیوه کیفی، موضوع مورد نظر در زمینه تاریخی تحلیل گردید تا االگوهای حاکم بر روند دگرگونی خالصه‌ها استخراج گردید. دستاورد پژوهش حاضر الگویی برای مطالعات تاریخ زمین‌داری در ایران پیش می‌نهد و افزون بر آن می‌تواند زمینه‌های جدید مطالعات در این موضوع را نیز معرفی ‌نماید.

Forming Crown Land (khalisa Sazi (in Mazandaran During Qajar Reign

Qajar dynasty Paid special attention to crown land as one kind of historical government landholding in Mazandaran region because of its unique natural position. According to Financial and official policies, government adopted different measures in crown lands (khalisa) including (increase or decrease) and this has a great impact on landholding matters in that region. In this survey, the state of crown lands (khalisa) in Mazandaran during Qajar reign has been considered in terms of government Policy and its legal, economical and social consequences. The thesis question Follows as: how was the government policy in crown land affairs in Mazandaran? Why has the government performance changed periodically? What was its social and economical effects? Analysis of relevant data shows that the state of crown land in Mazandaran exposed to changes depending on general conditions. In the first half of Qajar dynasty, the policy of increasing area (in different ways) and variety of crown lands were adopted. Then in various reasons, The process of decreasing crown lands in different ways including has been accelerated in middle and late period. In this survey, the required data has collected from relevant references including first and second hand historical references and archives documents) and has analyzed in a qualitative way. Then prevailing patterns on process of changing crown lands have been extracted. The outcome of present survey not only represents a pattern for land holding history studies in Iran, but also introduces new field of study connected to this subject.