ویژگی‌های فنی لعاب‌های آبی و سفید صفوی: مطالعات آزمایشگاهی بر روی نمونه‌های مکشوفه از گنبدخانه مسجد جامع سلطان حسن تبریز

مجموعۀ عمارت نصریه (ساخته 882 ه.ق) که به نام‌های مسجد جامع سلطان حسن و مسجد و مدرسه حسن پادشاه نیز معروف است، به همراه اکثر بناهای تاریخی تبریز در زلزله 1194 هجری قمری تخریب شدند. در گمانه‌زنی‌های سال 1385 در این مجموعه دو قطعه‌ چینی آبی و سفید طی خاکبرداری گنبد خانۀ مسجد جامع سلطان حسن کشف شد. از آنجا که شهر تبریز به لحاظ موقعیت جغرافیایی یک مرکز تجاری مهم در مسیر راه ابریشم شناخته شده و نقش مهمی در گسترش ارتباطات با آسیای شرق دور و خصوصا چین داشته، به همین دلیل یکی از کالاهای مورد تقاضای چین در ایران و تبریز چینی‌های آبی و سفید بوده است. لذا اصالت و منشاء دو قطعه سفال مکشوفه از نظر دورۀ تاریخی و محل ساخت آنها سوالات اصلی این تحقیق هستند. برای پاسخ به این سوالات از روش‌های آزمایشگاهی سالیابی ترمولومینسانس (tld)، میکروسکوپ الکترونی (fesem/eds) و پتروگرافی استفاده شد. علاوه بر این نقوش و نشانه‌های روی این سفال‌ها با نمونه‌های مشابه و شاهد مورد بررسی و مقایسه قرار گرفتند. نتایج بدست آمده از این مطالعات نشان می‌دهد سفالینه‌های مورد مطالعه مربوط به اواخر دورۀ صفوی (1058-1050 هجری شمسی) هستند. طبق نتایج پتروگرافی و تجزیه عنصری این دو نمونه چینی با معدن خاک رس زنوز واقع در شمال غرب تبریز نشان می‌دهد احتمال استفاده از خاک این منطقه برای ساخت این سفالینه‌ها را زیاد است. همچنین لعاب این سفال‌ها از نوع زیر رنگی و قلیایی بوده و عناصر سازندۀ رنگدانه‌ی آبی آنها کبالت و آهن و رنگ آبی روشن یا خاکستری در آنها از عناصر کروم، کبالت و آهن تشکیل شده است. بر اساس درصد بالای آهن در این رنگدانه‌ها همچنین درصد کم آلومینیم در آنها می‌توان نتیجه گرفت که برخلاف سفال‌های ساخته شده در چین که جوهر رنگ آبی آنها آلومینات کبالت است جوهر آبی در این نمونه‌ها از نوع سیلیکات کبالت می‌باشد. شکل و فرم نشان پشت یکی از این سفالینه‌ها از نوع »نشان‌های ویژه « است که سفالگران دوره‌ی صفوی روی تولیدات کارگاه خود نقش می‌زدند. نقوش روی یکی از سفال‌ها (دارای نشان) از نوع گیاهی، حیوانی و هندسی و با ظرافت بیشتر به رنگ آبی تیره و خاکستری است، در حالیکه نقش قطعه سفال دوم از نوع انسانی (روایتی) با رنگ آبی تیره و روشن است. در مجموع می‌توان گفت این سفالینه‌ها در دوره صفوی هستند که به احتمال زیاد در تبریز ساخته شده‌اند.

Technical Features of Safavid White and Blue Glaze: Experimental Studies on the Samples Discovered from the Vault Related to Mosque-Madrassa of Sultan Hassan in Tabriz

The Nasriya complex (build up in 1478), also known as the Sultan Hassan Grand Mosque and the MosqueMadrasa of Hassan Padshah, were destroyed due to earthquake in 1780, along with most of the historical monuments in Tabriz. Over archaeological speculations, two pieces of blue and white porcelain were discovered in this complex in 2006. As Tabriz was considered as an important commercial center in the Silk Road with respect to geographic position and plays a main role in extending relationships with Far East (East Asia), especially China, Chinese blue and white dishes were regarded as one of Chinese goods which were demanded by Iran and Tabriz. Therefore the authenticity and origin of two discovered potteries with respect to historic period and construction area were regarded as the main questions in the present study. In this regard, research on the samples carried out by using experimental methods such as thermoluminescence dating (TLD), scanning electron microscopy (FESEM/EDS) and petrography as well as comparing the motifs and symbols of these potteries with Chinese ones. The results indicated that the potteries under study belong to the late Safavid government (16401648). Based on petrography and elemental analysis of the samples to compare the Zonous Kaolinite located in the northwest of Tabriz indicated that the soil of this area was probably used to construct these potteries. Further, the glaze of these samples was under color and alkaline and their blue pigment involved cobalt and iron, while bright blue consisted of chromium, cobalt, and iron. Due to high percentage of iron and low percentage of aluminum in these pigments, the blue ink of these samples was related to cobalt silicate which was inconsistent with Chinese potteries in which cobalt aluminate leads to blue color. The shape of the mark which was drawn on the exterior of these potteries is the type of ldquo;character marks rdquo; drawn by the potters of Safavid era on the products of their workshop. The motif related to the pottery having the mark is blue and grey plant, animal, and geometric with high delicacy, while that of other pottery is dark and bright blue human motifs (narrative) with lower delicacy. These potteries were probably constructed in Safavid era and probably created in Tabriz. Studying further samples and comparing with control ones can help conclusive results.