مطالعات آزمایشگاهی و شناسایی فرآیند تولید در آثار شیشه‌ای مکشوفه از مجموعه معماری دست‌کند ارزانفود همدان

مطالعه فناوری تولید آثار شیشه ای در دوران باستان یکی از موضوعات جالب توجه در حوزه علوم باستان شناختی است. هدف از این پژوهش مطالعه و شناسایی ماهیت شیمیایی و فناوری تولید در آثار شیشه‌ای تاریخی مکشوفه از مجموعه معماری دست کند ارزانفود در نزدیکی شهر همدان است. این اشیاء شامل بقایای شکسته ظروف شیشه‌ای، قطعات شکسته النگوی شیشه‌ای و یک قطعه ماده شیشه‌ای بدون شکل مشخص هستند. به منظور شناسایی فناوری تولید شیشه در نمونه‌های مکشوفه از محوطه ارزانفود، 12 نمونه از قطعات شکسته ظروف و النگوها و همچنین یک قطعه بی‌شکل مورد مطالعات آزمایشگاهی قرار گرفتند. این نمونه ها متعلق به دوره های ایلخانی و ساسانی هستند. نمونه ها به منظور شناسایی ترکیب شیمیایی شامل عناصر اصلی، فرعی و کمیاب به روش آنالیز پلاسمای جفت شده القایی طیف‌سنجی جرمی (icp-ms) و جهت شناسایی ویژگیهای ریزساختاری به روش میکروسکوپی الکترونی روبشی مجهز به آنالیز پراش انرژی پرتو ایکس (sem-eds) مورد آنالیز قرار گرفتند. نتایج بیانگر استفاده از شیشه سوداآهکی (شیشه آهک-سودا-سیلیکا خاکستر گیاهی) در تولید نمونه‌های شیشه مکشوفه از محوطه ارزانفود است. تنها در نمونه توده شیشه‌ای ترکیبی کاملاً متفاوت دیده می‌شود که شامل میزان متفاوتی از اجزاء اصلی و فرعی موجود در ترکیب در مقایه با دیگر نمونه‌های آنالیز شده است. ریزساختار نمونه ها نیز شامل دو دسته کاملاً یکنواخت و حاوی فازهای غنی از سرب و قلع است. حضور این فازهای بیانگر استفاده از ترکیبات سرب و قلع به عنوان اپک کننده در این نمونه‌ها است.

Analytical Studies and Identification of Production Process in the Glass Objects from the Underground Hand-Made Architectural Complex of Arzanfood, Hamedan

Study on the production technology in ancient glass artefacts is one of the interesting subject in the field of archaeological sciences. The aim of this study is to identify the chemical composition and production technology in the glass objects discovered form the underground handmade architectural complex of Arzanfood, near Hamedan, in western Iran. These objects are including some broken pieces of glass vessels, glass bracelets and one piece of a glassy material without specific shape. To characterize the technology of glass production in the glass objects from Arzanfood, 12 samples from broken vessels, bracelets and the glass piece without specific shape were analyzed by analytical instruments. Based on the archaeological studies in the site, these objects are dated to Sasanian and middle Islamic periods. For chemical analysis, the samples were analyzed by inductively coupled plasma mass spectroscopy (ICPMS) method to measure major, minor and trace constituents, and scanning electron microscopy coupled with energy dispersive Xray spectroscopy (SEMEDS) to observe the microstructural features. The results show that sodalime glass (sodalimesilica glass with plant ash) has been used to make the glass objects. Only in the noshape piece a completely different composition is visible including different content of major and minor constituents in comparison with other glass objects. The microstructure of samples represents two different types of glass matrix including homogenous glass matrix and glass matrix with significant amounts of highlead and hightin phases. Presence of lead and tin phases in the microstructure of these objects is due to use lead and tin compounds as opacifier in the composition of glass material used in manufacturing the objects.