بازیابی ابعاد تفسیر کلامی آیه‏ «اِنِّی‏ جاعِلٌ‏‏ِ فِی‏الْارْضِ خَلِیفَهً»

هر چند به نظر می‌رسد آیه «اِنِّی ‏جاعِلٌ ‏‏ِفِی‏ الْارْضِ ‏ِخَلِیفَهً» در سوره بقره تنها طلیعه و مقدمه داستان‏ خلقت‏‏‏‏‏‏‏‏ِ حضرت‏‏‏ ‏آدمعلیه‌السلام است، لکن این آیه مشتمل بر نکات ‏‏‏‏‏‏‏‏تفسیری ـ ‏کلامی ‏ارزشمندی است که برخی از آنها از دیرباز به اجمال و پراکنده در آثار علمی ‏فریقین به‌ویژه امامیه بیان شده ولی هیچ‌گاه تبیین نشده است.‏ ‏‏‏‏‏‏نوشتار حاضر بر آن است تا ابعاد تفسیری ـ کلامی این ‏‏‏‏‏آیه را در میراث‏‏ علمی امامیه و اهل ‏‏‏‏‏‏سنت، مورد بررسی قرار‏‏‏‏‏‏‏‏ گیرد؛ ابعادی همچون هدف از آفرینش خلیفه در زمین، لزوم ‏‏‏‏وجود خلیفه در زمین و ضرورت ‏‏‏‏‏‏‏‏ِنیاز به امام، تقدم‏‏‏‏ وجود خلیفه بر دیگران، اختصاص تعیین‏‏‏‏ خلیفه به خداوند، لزوم ‏‏‏‏عصمت‏‏‏ خلیفه و امام و غیرهم. این موارد مهمترین مباحث‏‏ کلامی ‏‌است که برخی از محدّثان و مفسّران متکلّم با استناد به آیه مذکور به آنها اشاراتی داشته‌اند. در آثار علمی اهل ‏‏‏‏‏‏سنت نیز در خصوص این ‏‏‏‏‏‏آیه، تنها به مباحث‏‏ معدودی همچون عصمت‏‏‏ ملایکه، علم یکی از شروط خلافت، و برتری ‏‏آدمعلیه السلام بر ملایکه اشاره‏‏‏ شده که این‏‏‏‏‏‏ استفاده اندک از آیه، ناظر به تفاوت مبانی ‏‏‏‏‏‏‏کلامی‏ اهل‏ ‏‏‏‏‏سنت با امامیه در موضوع‏‏‏‏ِ امامت است. پاسخ به دیدگاه اسماعیلیه در خصوص تعارض غیبت امام با «قراردادن ‏خلیفه در زمین» و نیز اشاره به استفاده فقهی برخی از فقیهان‏ امامی و اهل ‏‏‏‏‏‏سنت از این ‏‏‏‏‏‏آیه در خصوص مشروعیت ‏‏‏‏‏‏‏ِقضاوت و تعلق ‏‏‏‏‏زمین به خلیفه خدا از دیگر مباحث ‏‏مطرح ‏‏‏ِشده در این ‏‏‏‏‏‏نوشتار به‌شمار می‌آید.