چگونگی بهره برداری فخررازی ازنظریه النظم در مفاتیح الغیب؛ موردپژوهی سوره انعام

طی قرن‌های دوم تا پنجم مباحث بلاغی و ادبی قرآن تحت تاثیر رویکردهای کلامی و دینی مورد توجه شماری از عالمان و بلاغیان قرار گرفت و آثار مهمی در این دوران به نگارش آمد. اوج و پختگی این آثار به ظهور نظریۀ نظم جرجانی، زبان‌شناس ایرانی انجامید که وی در دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغۀ آن را تبیین ساخته است. نظریۀ نظم در قرن ششم، که یکی از دوران طلایی تفسیرنگاری در میان ایرانیان به‌شمار می‌آید، آوازۀ بلندی یافت و برخی از مفسران با الهام از این نظریه به تفسیر زبانی و بلاغی قرآن روی آوردند. از جمله مفسران مهم این قرن امام فخر رازی است که تفسیر مفاتیح الغیب را به نگارش درآورد. یکی از ویژگی‌های مهم این تفسیر، مباحث زبانی و بلاغی آن است. نویسندگان در این مقاله کوشیده‌اند با شیوة تحلیلی توصیفی و به‌روش کتابخانه‌ای تاثیرپذیری وی را از نظریۀ نظم جرجانی بررسی و تبیین کنند. بر این اساس پس از معرفی این نظریه از دیدگاه جرجانی و فخر رازی، شش موضوع مهم نظریۀ نظم یعنی تقدیم و تاخیر، حذف و ذکر، فصل و وصل، قصر، تاکید و تعریف و تنکیر را در تفسیر سورة انعام مفاتیح الغیب بررسی کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که فخر رازی افزون بر اینکه از این نظریه تاثیر پذیرفته و وامدار جرجانی است، خود نیز نوآوری‌هایی در بیان دلالت‌های بلاغی به دست داده است. 

A study and an explanation of Jurjāni’s theory of order in Fakhr al-Rāzi’s Tafsir Mafātih al-Qayb, Surat Al-An’ām

During the 2th to 5th centuries, the rhetorical and literary discussions of the Qur’an, under the influence of discursive and religious approaches, have attracted the interest of a number of scholars and rhetoricians, and considerable works were written in that era. The apogee of these works resulted in the emergence of theory Nazm (order) outlined by Jurjāni, Iranian linguist, who has explained it in books called Asrār alBalāga and Dalā’il alI’jāz. During the 6th century which is regarded as one of golden periods of interpretation among Iranians, this theory indicated has gained a wide reputation and some exegetes, inspired by this theory, engaged in the linguistic and rhetorical interpretation of the Qur’an. One of the most important exegetes of this century is Imam Fakhr alRāzi who has written Mafātih alQayb; one of whose fundamental features is its linguistic and rhetorical discussions. In this paper, the authors have tried to investigate and explain his influence from Jurjāni’s theory of order. Accordingly, after introducing this theory from Jurjāni and Fakhr alRāzi’s point of view, the authors have examined six important issues of theory of order (namely priority and posteriority, omission and mention, disconnection and connection, Hasr and Ghasr (horismus), emphasis and definition and Tankir) in the interpretation of Surat AlAn’ām mentioned in Mafātih alQayb and they have come to this conclusion that Fakhr alRāzi, in addition to being influenced by the theory of order and inspired by Jurjāni, himself has also made innovations in expressing rhetorical implications.