بازسازی سیرِ سه مرحله ای مبحث علیّت در حکمت متعالیه

روش فلسفه نگاری ملاصدرا به گونه ای است که در هر مسیله فلسفی، از سه منظر و متناسب با سه مرحله، نظریات خود را مطرح کرده است. تطبیقِ این الگو از روشِ صدرا با آنچه وی در باب علیّت ارایه کرده،در این مقاله مطمح نظر است. حاصل آن که از نظر صدرا، متناسب با مرحله اوّل و با نگاه ماهوی، در خلال ارتباط علّی بین علّت و معلول، دو موجود فی نفسه را می یابیم که یکی به دیگری وجود می-بخشد. در این مرحله، او نحوهتحقّق معالیل را از سنخ «وجود رابطی» معرفی کرده؛ یعنی برایِ معالیل، تحقّق فی نفسه قایل است. اما در مرحله دوم شاهد هستیم که صدرا، نحوه تحقّق معالیل را از سنخ «وجود رابط» دانسته؛یعنی در این مرحله، تحقّق فی نفسه را از معالیل نفی کرده است، و این نشان از تفاوت مرحله دوم با مرحله اوّل دارد. نهایتاً در یک موضع گیریِ متفاوت در مرحله سوم بحث، پس از کنکاش در نحوه تحقّق معالیل، ملاصدرا به این نتیجه دست یافته که به جای استفاده از اصطلاح«علیّت»، باید از اصطلاح «تشان» استفاده کرد؛زیرا اساساً هیچ نحوه از دوگانگی ـ که در علّت و معلول بودن اشیا مفروض است ـ در رابطه میان واجب الوجود بالذات و ممکنالوجود بالذات در میان نیست.