بازخوانی دیدگاه ملاصدرا پیرامون رابطه میان انسان و خدا با توجه به الهیات انسان‌گرا/ عالم‌گرا

یکی از مسایل بسیار مهم در الهیات، به‌ویژه در دوران معاصر، مسئله رابطه میان انسان و خدا است. این مسئله در مقاله حاضر به سه گروه از مسائل کوچک‌تر تحلیل شده است: انسان و خدا با یکدیگر رابطه انفسی دارند یا آفاقی؟ آیا خدا و انسان نسبت به هم خودی هستند یا دیگری؟ آیا انسان و خدا ارتباطی بی‌واسطه باهم دارند یا باواسطه عالَم با یکدیگر مرتبط می‌شوند؟ این مقاله تلاش می‌کند اولاً، مسائل سه‌گانه فوق را ضمن بیان سه رویکرد رایج در الهیات معاصر مغرب‌زمین به رابطه میان انسان و خدا، توضیح دهد؛ ثانیاً، در پرتو آن رویکردها‌، دیدگاه ملاصدرا درباره رابطه انسان و خدا را بازخوانی کند. ما در این بازخوانی به دو دیدگاه یا دو نظریه از ملاصدرا رسیده‌ایم. در یک نظریه صدرا از الهیاتی آفاقی‌‌‌انفسی، عالم‌گرا، و نسبتاً دیگری‌گرا حمایت می‌کند و در نظریه دیگر، یک الهیات انفسی، انسان‌گرا و خودی‌گرای خالص را تایید می‌کند. این دو نظریه، به‌رغم برخی اشتراکات جزیی، در اساس با هم اختلاف دارند و ناسازگارند. آیا تنها یکی از این دو نظریه، نظریه نهایی ملاصدراست؟ و اگر چنین است، کدام‌یک؟ ما در آثار صدرا پاسخی قاطع و صریح برای این سوالات نمی‌یابیم، مگر آنکه با تکیه بر مطالبی مثل آنچه در جلد اول اسفار گفته است، نظریه دوم را نظریه نهایی و شخصی او بدانیم. اما روشن است که نظریه دوم، قبل از ملاصدرا و توسط عارفان محی‌الدینی مطرح شده و نظریه جدیدی نیست.

A Rereading of Mulla Sadra’s View on Relationship between Man and God according to Human Centered/ World Centered Theologies

One of the most important issues discussed in theology, especially in contemporary times, has been the question of the relationship between man and God. The problem is dealt with in the present article analyzed in three groups of smaller issues: Is the relation between human beings and God subjective or objective? Is the relation between man and God based on selfness or otherness of God and man? Do human beings and God have an immediate relationship or they are related to each other via the world of creation? This article attempts to explain, first, the above three problems through expressing the three current approaches in contemporary Western theology to the relationship between man and God, and second, in light of those approaches, to reread Mulla Sadra’s view of the relationship between man and God. In this review we have come to two distinct views or theories of Mulla Sadra. In one theory, Sadra has offered a theology, which is objectivesubjective, world based, and relatively based on otherness. And in another theory, he has confirmed a subjective, human based and purely selfness based theology. Despite some partial shared points, these two theories are fundamentally different and inconsistent with each other. Is only one of these two theories the personal and final theory of Mulla Sadra? If so, which of these two theories is the final and personal theory of Mulla Sadra? We do not find a clearcut answer to these questions in Sadra’s works, but by relying on some of his writings, like that he has said in volume 1 of Asfar, we might be able to see the second theory as his final and personal theory. However, it is clear that the Mohiodinan mystics presented the second theory before Mulla Sadra, so it is not a novel theory of Sadra.