مسئلۀ عوارض به‌واسطۀ اخص از ابن‌سینا تا ملاصدرا

علم­شناسی یا فلسفۀ علم حکیمان مسلمان، جوانب و زوایای مختلفی داشته است که یکی از مهم‌ترین آنها مشکلِ «عوارضِ اخص» یا «عوارض به‌واسطۀ اخص» است. این معضل اگرچه برای گذشتگان تنها یکی از مسائل علم‌شناختی بود، اما به‌تدریج به مهم‌ترین مسئله و برای برخی، به تنها مسئله تبدیل شد. ماحصل این مشکل آن است که بر اساس قواعد علم­شناسی، جایز نیست در علوم از اوصاف و عوارضی بحث کرد که با واسطه بر موضوع علم حمل می­شوند. اما می­بینیم که در بسیاری از علوم این توصیه مراعات نمی­شود و غالباً در علومِ مختلف از احوال و عوارض مختص به انواع و اقسام موضوعِ علم، که همه با واسطه هستند، گفتگو می­شود. در این‌باره و برای حل این مشکل، تا زمان ملاصدرا، چهار راه حل از سوی ابن‌سینا، قطب رازی، جرجانی و محقق دوانی عرضه شده است اما ملاصدرا اعتقاد دارد که هیچ‌یک از پیشینیان از عهدۀ حل مشکل بر نیامده و همه در مقابل آن متحیر و سرگردان شده‌اند. او معتقد است منشا مشکل، خلط میان دو دسته عوارض، یعنی عوارضِ اخص و عوارضِ به‌واسطۀ اخص، بوده است؛ لذا با تمایز نهادن میان آنها مشکل فیصله پیدا می­کند. این نوشته، نخست راه­حل‌های پیشینیان برای حل این مشکل را گزارش کرده، سپس انتقادهای ملاصدرا به هر یک از آنها را بررسی می‌کند، آنگاه با گزارش نظریۀ ملاصدرا، به ارزیابی آن پرداخته و نشان می‌دهد که این راه‌حل نیز اگرچه برخی از زوایای مشکل را می­گشاید اما مشکل همچنان در ناحیۀ دیگر حل نشده باقی مانده است. در نهایت روشن می‌شود که تقریرهای جدیدتر از نظریۀ جرجانی، که آن را «نظریۀ مواضعه» می‌نامیم، برای حل مشکل کارآمدترند.

The Problem of Accidents by the More Particular from Ibne Sina to Mulla Sadra

Scienceology or the philosophy of sciences developed by Muslim philosophers has had many different aspects. The most important of which is the problem of "the more particular accidents" or "accidents by the more particular". Although such difficulty had been just one of the problems for knowing science for the predecessors, it has been gradually changed to the most important problem and then to the only problem for some. The product and result of this problem is that based on rules for knowing science, it is not authorized in sciences to discuss about the attributes and accidents which are predicated on subject through a medium. At the same time, we see that in many sciences, such advice is not observed, and mostly in various sciences, the discussion involves the modes and accidents specific to all kinds of subjects of sciences, all of which are with mediums. So far as the time of Sadra, four solutions have been presented by Ibne Sina, Qutbaldine Razi, Jorjani, and Mohaghegh Davaani. First we report the predecessors’ solutions for solving this problem, and then we study the criticisms made by Sadra against each one of them. He believes that none of the predecessors have managed to solve the problem and all have become perplexed concerning it. Sadra maintains that the problem is originated from the intermingle of two groups of accidents, i.e. the more particular accidents and the accidents by the more particular; so by distinguishing between them, the problem shall be settled. Stating Sadra’s view, this paper treats its assessment showing that although the solution tends to open up some of the ambiguities, the difficulty in another area shall still be remained unsettled. In the last it is stated that the newer assertions of Jorjani’s view, so called "the theory of convention", shall be more efficient for solving the problem.