تبیین رابطۀ اتحادی نفس و بدن از نگاه حکیم مدرس زنوزی

در فلسفۀ مشائیان مسلمان، کندی و فارابی نگاهی نوافلاطونی به نحوۀ ارتباط نفس با بدن دارند و آن را از سنخ رابطۀ صورت با ماده‌ می‌پندارند. ولی ابن‌سینا اگرچه در برخی مواضع این نگاه را تایید نموده ولی با توجه به اینکه نفس ناطقۀ انسانی را محل دریافت معقولات کلی مجرد می‌داند، نفس را ذاتاً جوهری مجرد می‌پندارد و بر همین اساس، نگاهش به نحوۀ ارتباط نفس با بدن آن است که بدن نمی‌تواند محل برای نفس باشد و نفس در تشخصش وابسته به بدن شود (چنانکه در مورد صورت و ماده گفته می‌شد) بلکه بدن حداکثر می‌تواند ابزار و آلت برای تحقق برخی افعال نفس باشد. این دو نوع نگاه به نحوۀ تعامل نفس با بدن، تا قبل از ملاصدرا در میان فلاسفۀ مسلمان وجود داشت و البته غلبه با نگاه سینوی بود. اما در حکمت متعالیه، مبتنی بر اتحادی دانستن رابطۀ ماده با صورت، این انگاره شکل می‌گیرد که رابطۀ نفس با بدن از سنخ روابط اتحادی است نه انضمامی. اینکه دقیقاً توضیح داده شود که نفس با بدن به چه نحو رابطۀ اتحادی دارد، در لسان ملاصدرا مغفول مانده و این حکیم زنوزی است که به این مهم پرداخته و توضیح می‌دهد که مقصود از رابطۀ اتحادی نفس با بدن آن است که بدن تجّلی مادی نفس است و نفس تجلی روحانی بدن؛ این‌دو دو سر یک طیف هستند. انسانیت یک حقیقت ذوامراتب و مشکک است که جلوهۀ مادی آن، بدن و جلوۀ مجرد آن، نفس است. پس بدن همان نفس به‌صورت لابشرط است و نفس همان بدن به‌شرط لا (از نواقص و کاستی‌های مادی).

Hakim–e Zonoozi on the Unitary Relation between Soul and Body

In Muslim peripatetic’s thaught, Alkindi and Avennasar had neoplatonic approaches to the relation between soul and body; and so they considered it as the relation between form and the matter. Though Avicenna confirms this approach to that relation in several assertions, but because he takes the intellectual soul of human as the locus of receiving abstract universal categories, thus he considers the soul an absolutely abstract substance. Therefore, concerning the relation between body and soul he believes that the body could not be a locus for the soul and the soul be depended to the body in its distinction (as it has been said about form and matter). The body, at most only serves as a means for realization certain acts of the soul. Before Mulla Sadra, that approach was common view between Muslim peripatetic about the relation between body and soul; and essentially Avicenna’s view was prevalent. But in transcendent wisdom, which takes the relation between form and matter as a unitary relation, this view appears that the relation between body and soul is a unitary relation and not a concrete one. Mulla Sadra said nothing to explain the kind of this unitary relation and Hakime Zonouzi suggests that the body is the material manifestation of the soul and the soul is spiritual manifestation of the body, and both of them are two ends of a spectrum, because to be human is a gradational reality, whose material manifestation is the body and spiritual manifestation is the soul. Thus, the body is unconditioned soul and the soul is negativity conditioned body (as material defections). He considers the body as a revelation of the soul. He has counted the humanity as a hierarchical fact that the soul is the heist side of it and the body is the lowest side. So the body is the material revelation of the soul and the soul is the immaterial revelation of the body.