تحلیلی از وضعیت تشکیلات اداری و موانع تحول آن در ایرانِ عصر مشروطیت

نهضت مشروطه، که آرمان و هدف اصلی‌اش تحدید قدرت نامحدود سلطنت و محو خودکامگی و در کنارِ آن استقرارِ حاکمیت قانون و ایجادِ تحول بنیادی در ساختار اداری و اجرایی کشور بود، به‌مثابه مهم‌ترین و تاثیرگذارترین رویداد ناموفق و ناکام سیاسی ـ اجتماعی دوران قاجار محسوب می‌شود. در نتیجه، ویژگی‌های نامطلوب نظام فرسوده و ناکارامدِ دیوان‌سالاری آن دوران، که عمدتاً از استبداد سلطنتی و نبودِ قانون و روحیه خودسری و قانون‌گریزی نشیت می‌گرفت، در‌اساس، دست‌نخورده باقی ماند. در یک کلام، روحیه مقررات‌ستیزی، خودمحوری، رابطه‌سالاری، کاغذبازی و عدم کاربرد عقلانیت در تصمیم‌گیری‌ها و انتصابات و نظایر آن هم‌چون گذشته تداوم یافت. در این مقاله تلاش شده است، ضمن ارایه و توصیف خصایص نظام دیوانی دوران قاجار و ناتوانایی‌ها، نارسایی‌ها، و ناهنجاری‌هایِ ساختاریِ آن و نیز بررسی کوشش‌هایی که پس از استقرار مشروطیت برای اصلاح این نظام صورت گرفت، علل و عوامل عدم موفقیت این تلاش‌ها و ریشه‌های تداوم دیوان‌سالاری بیمار عهد قاجار بازشناخته و تحلیل شود.