فرافکنی و توجیه (دلیل‌تراشی) در فرهنگ عامه ایران

فرهنگ عامه‌ اعم از امثال، حِکَم، کنایات، استعارات، داستان‌های عامیانه، مَتَل‌ها، چیستان‌ها، و مانند آن انعکاس گویا و آیینه تمام‌نمایِ سنت‌ها، دانسته‌ها، باورها، منش‌ها، و ارزش‌های فرهنگیِ یک جامعه است که از رهگذرِ آن، می‌توان به شناختِ واقعیِ خلقیات و رفتارهای مردم آن جامعه و انگیزه‌ها و عللِ موجبه آن دست یافت.فرافکنی و توجیه (دلیل‌تراشی) از جمله ابتلایات بزرگ اجتماعی ماست که در سطحی بسیار گسترده در بین طبقات و قشرهای مختلف جامعه، از پایین‎ترین مراتب گرفته تا بالاترین مدارج، رواج تام دارد. وسعت و شدت شیوعِ این دو عارضه بزرگ اجتماعی، تا حدود زیادی، معرف و نشانه شیوعِ روحیات اجتماعی نامطلوبی از قبیل «مسیولیت‎ناپذیری»، «خود منزّه‎بینی»، «واقع‎گریزی»، «فریب‎کاری»، و امثال آن است که غالباً و عمدتاً جنبه ناخودآگاه دارند.بدیهی است که این روحیات و عوارضِ بیمارگونه یک‎باره و یک‌شبه پدید نیامده‎اند و ریشه‎هایی دیرینه و عمیق در تاریخ تحولات اجتماعی جامعه ما دارند؛ هر چند، سرعتِ فوق‎العاده شیوع آن‌ها در سال‎های اخیر، بنفسه، موضوعی شایان تامل و نگران‌کننده است. در این مقاله، تلاش شده است مظاهر و جلوه‎های این دو مفهومِ اساساً روان‎شناختی در فرهنگ عامه ایران و نیز در برخی پاره‌فرهنگ‎های منطقه‎ای و قومی آن، ردیابی و برای هریک شواهد کافی جست‎وجو و ارایه شود. برای این منظور، نخست تعریف و توضیح مختصری از دو مفهوم مزبور ذکر و سپس به اِحصای موارد و شواهد آن‌ها در فرهنگ عامه پرداخته شده است.