جایگاه مفهوم فطرت در منازعات دینی-اجتماعی دورۀ پهلوی دوم

مفهوم فطرت پیش از دوران پهلویِ دوم، در کتاب‌ها و روزنامه‌های مذهبی، بسیار به ندرت به کار رفته است. اما بعد از شهریور 1320 و آغاز سلطنت محمدرضا شاه، استفاده از این مفهوم و نظریه‌پردازی دربارۀ آن، در مجلات و روزنامه‌هایی که نشر و تبلیغِ مسائل دینی را هدفِ خود قرار داده بودند، افزایش می‌یابد. فطرت، رفته رفته از سویی، به مفهومی کلیدی برای دفاع از دین در برابر مارکسیست‌ها یا دیگر منتقدانِ دین تبدیل می‌شود و از سوی دیگر، برای نقدِ دین‌داریِ متحجرانه و خرافی به کار می‌رود. بدین ترتیب، فطرت به چنان ابزار مهمی برای مبارزات دینیاجتماعی مبدل می‌شود که در آستانۀ انقلاب اسلامی، استاد مرتضی مطهری آن را «ام‌المسائل» دین اسلام می‌نامد. اما پس از انقلاب اسلامی، این موج فروکش کرده و با بلاموضوع‌شدنِ کارکردهای این مفهوم در دورۀ پیش از انقلاب، بار دیگر به حاشیه رانده می‌شود. این مقاله کارکردهای اجتماعی فطرت در دورۀ پهلوی دوم را بررسی می‌کند.

Locating Fitrah Concept in SocioReligious Debates during the Second Pahlavi Era

Before the coronation of the Second Pahlavi, religious literature rarely noted the concept of Fitrah. After coronation of Mohammad Reza Pahlavi in September 1941, however, the term and its theorizations found wider recognition in those magazines and newspapers aimed at promoting religious ideas. Gradually, Fitrah became a key concept in two significant ways: making a case for religion against criticisms raised by Marxists and secular critics of religion on one hand, and criticizing reactionary and superstitious interpretations of the religion on the other. Hence, Fitrah became so significant a tool in socioreligious struggles that it was called “the mother of all problems” of Islam by Morteza Motahari right before the Islamic Revolution. After the revolution, however, its moment was gone and the functions it had in prerevolution era went obsolete. Thus, again, the concept was marginalized altogether. This paper investigates the socioreligious functions of Fitrah in the Second Pahlavi era.