موقعیت ناسازوار نخستین نهاد علوم اجتماعی در ایران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی از تاسیس تا انقلاب اسلامی

این مقاله در پی بازشناسی بستر اجتماعی و سیاسیِ پیدایی موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی و بررسی مناسبات آن با ساختار قدرت و روشنفکران حوزه عمومی؛ و نیز بازفهمی علل شکوفایی و اُفول آن در دو دهۀ اول فعالیت، یعنی از زمان تاسیس تا زمان انقلاب اسلامی است. این موسسه نخستین نهاد علوم اجتماعی در ایران است که یک ربع قرن پس از تاسیس دانشگاه تهران به عنوان بازوی تحقیقاتی دولت پهلوی دوم برای پیشبرد برنامه‌های نوسازی کشور به صحنه آمد. جایگاه موسسه، همانند وضعیت علوم اجتماعی در ایران، در کانون مثلثی با سه راس دانشگاه، قدرت سیاسی و حوزه عمومی قرار داشت؛ در نتیجه، نوع مناسبات با این سه ساحت بود که فراز و فرودش را معین می‌کرد. موسسه به رغم موقعیت ناسازوارش توانست در دهۀ اول فعالیت خوش بدرخشد و توجه دولت‌مردان و روشنفکران را به اهمیت علوم اجتماعی جلب کند به گونه‌ای که مقوله‌ای به نام پژوهش اجتماعی به کانونی برای هم‌پوشانی منافع و علائق رژیم و منقدانش تبدیل شد. امّا با دگرگونی تدریجی این مناسبات و تغییر رویکرد حکومت نسبت به موسسه، دوران اُفولش آغاز شد و از میانۀ میدان به حاشیه رانده شد. در این مقاله تلاش می‌شود تا سهم موسسه در تثبیت و گسترش علوم اجتماعی در ایران به بحث گذاشته شود.

the paradoxical situation of the first social science institution in iran, institute of social studies and research from the beginning to the islamic revolution

this article reexamines the sociopolitical context of foundation of the institute of social studies and research, its relationship to the power structure, and public intellectuals as well as its rise and fall in the first two decades of activity from the beginning to the islamic revolution. the institute is the first social science institution in iran, emerging quarter century after establishment of tehran university, which founded to act as a research aid of the shah administration for accomplishment of modernization programs. the institute, like the social sciences itself, was bounded with three dimensions: academy, political power, and the public sphere. so, its ups and downs were highly dependent to its relations with theses three domains. despite its paradoxical situation, the institute was very successful in the first decade, drawing the attention of statesmen and intellectuals to the importance of the social sciences, so that the social research became a focus for converging interests of the regime and its opponents. however the gradual change of these relations, as well as changing government’s viewpoint on the institute, pushed it to the margin of academy. nevertheless, the institute’s contribution to the consolidation and expansion of the social sciences in iran is undeniable.