اسلام‌گرایی ملت و سکولاریسم دولت: موردپژوهی جمهوری تاجیکستان

اسلام در سرزمین تاجیکستان تاریخ دیرینه‌ای دارد و مراحل متفاوتی را در آن گذرانیده است. در زمان سامانیان، این منطقه یکی از مراکز مهم تمدن اسلام بوده است. با فتح این کشور به دست روس‌ها و شکل‌گیری اتحاد جماهیر شوروی، اسلام در این سرزمین به شدت تحت فشار قرار گرفت. امروز تاجیکستانِ استقلال‌یافته به لحاظ دینی وارد مرحلۀ تازه‌ای شده است. این مقاله در گام نخست قصد دارد به این سوال پاسخ دهد که اسلام در این کشور از چه مراحل تاریخی عبور کرده است. ما بر اساس مطالعات تاریخی، حیات اسلام را در این منطقه به سه دوره تقسیم کرده و مهم‌ترین وقایع معطوف به این دین را در هر دوره تعقیب می‌کنیم. در گام دوم مهم‌ترین جریان‌های اجتماعیسیاسی امروز تاجیکستان معرفی می‌شوند که عبارتند از: جریان سکولار-سیاسی، جریان مذهبی-سیاسی و جریان قومی-ملی. در مورد یکم، به نظام سیاسی و سازمان احزاب می‌پردازیم. در مورد دوم، اعتقادات و اعمال اسلامی مردم به‌عنوان بعد غیررسمی اسلام‌گرایی و فعالیت‌های سازمان‌های اسلامی به‌عنوان بعد رسمی آن بررسی می‌شوند. در آخرین مورد به خصوصیات فرآیند ملت‌سازی و دولت‌سازی در جامعۀ تاجیکستان اشاره می‌کنیم. در بخش نتیجه‌گیری به رابطۀ تنگاتنگی که میان سه مرحلۀ تاریخی حیات اسلام و سه جریان امروزی وجود دارد پرداخته می‌شود.