خیال و مثال در اندیشه ابن عربی و ملاصدرا

ازجمله مسایل مطرح‏شده در فلسفه و عرفان اسلامی، مقوله خیال و مثال و برزخ است که در تبیین بسیاری از اعتقادات اسلامی ازجمله اصل معاد و حیات پس از مرگ، و اثبات تجرد روح و غیره نقش اساسی دارد. ابن عربی، ملاصدرا، ابن سینا، فارابی، و شیخ اشراق ازجمله اندیشمندانی هستند که به این مباحث پرداخته‏اند. در اندیشه ابن عربی، خیال، محل جمع اضداد است و امری است که نه موجود است نه معدوم، نه معلوم است نه مجهول؛ او خیال را مضیّق‌ترین و موسع‏ترین معلومات می‏داند و معتقد است که انسان با دیده خیال می‏تواند صورت‏های خیالی و محسوس را با هم ادراک کند. وی نظریاتش‌ درباره عما را نیز، با نظریه خیال پیوند می‌دهد و معتقد است که‌ اگر نیروی‌ خیال‌ نبود عما، پدیدار نمی‌شد. از نظر وی خیال‌ از بردگان‌ نفس‌ ناطقه‌ است‌ و برده‌ در برابر سرور به‌ سبب‌ ملکیت‌، دارای‌ گونه‌ای‌ فرمانروایی‌ است‌، فرمانروایی‌ خیال‌ در این‌ است‌ که‌ نفْس‌ را به‌ هر صورتی‌ که‌ خواهد، شکل‌ می‌دهد. از دیدگاه صدرالمتالهین قدرت قوه خیال گاهی فطری و گاهی کسبی است و ازجمله عوامل کسبی در رویت بی‏واسطه صور نورانی، کم‏خوردن و کم‏آشامیدن، کم‏خوابی، رهاکردن، تن‏آسایی، و رهاشدن از بند نرمی و لطافت است. صدرا برای نفس، قدرت و قوتی قایل است که به واسطه آن، نفس با نیروی خیال، قادر به انشا و ایجاد صوری است که در هیچ‏یک از عالم عقول، اعیان و حتی عالم مثال وجود ندارند.