مقایسه و ارزیابی دو تحریر از اختلاط حقیقیه و خارجیه نزد شمس الدین سمرقندی

شمس الدین سمرقندی کتابی دارد در منطق به نام قسطاس الافکار و شرحی بر آن نگاشته است به نام شرح القسطاس فی المنطق. نسخه‌های خطی هر کدام از این دو اثر در مبحث قضایای حقیقیه و خارجیه دو تحریر دارند که به نظر می‌رسد ناشی از تغییر آرای منطقی سمرقندی دربارة قضایای خارجیه، حقیقیه و ذهنیه است. در تحریر اول این دو اثر، نسبت میان این قضایا در همة محصورات «عموم و خصوص مطلق» است؛ اما در تحریر دوم، این نسبت برای برخی محصوره‌ها به «عموم و خصوص من وجه» تغییر می‌کند. هم‌چنین، در تحریر نخست، یک قاعدة کلی (ضابط) برای نتیجه‌گیری در اختلاط قضایای خارجیه، حقیقیه و ذهنیه ارائه می‌شود و در تحریر دوم قاعدة کلی دیگری به جای آن معرفی می‌گردد. در واقع، تحریر دوم را می‌توان تصحیح برخی خطاهای تحریر اول در نظر گرفت. در این مقاله نشان خواهیم داد که این تلاش سمرقندی هرچند برخی مشکلات تحریر اول را بر طرف کرده اما همچنان برخی ایرادهای وارد بر آن را بی‌پاسخ گذاشته است. افزون بر این، بر تحریر دوم ایرادهای جدیدی وارد است که به تحریر اول وارد نمی‌شد. بنابراین، هیچ کدام از تحریرهای اول و دوم تحلیل درست و کاملی از اختلاط قضیه‌های سه‌گانه را ارائه نمی‌دهند.

comparison and evaluation of samarqndī’s double version of mixed ḥaqīqī-khārijī syllogisms

shams al-dīn samarqandī has authored two logical books qisṭās al-afkār and its self-commentary sharḥ al-qisṭās, both of which have two versions on ḥaqīqī and khārijī propositions, which seem to be due to the change of samarkandi’s logical opinions about ḥaqīqī and khārijī propositions. in the first versions of both the books, the relations between the propositions are mere implication (ʿumūm wa khuṣūṣ muṭlaq), but in the second version, the relations change to denial of implication (ʿumūm wa khuṣūṣ min wajhin). also, in the first version, samarqandī presents a universal rule (ḍābiṭ) for taking conclusions from mixed syllogisms composed of ḥaqīqī and khārijī propositions. indeed, the second version can be seen as correcting the first version. in this paper, we shall show that even though samarqandī’s attempt corrected some faults in the first version, it leaves some others uncorrected. in addition, there are new objections to the second version which would not been forwarded to the first version. therefore, none of the first and second versions provides a correct and complete analysis of the mixing of the categorical khārijī, ḥaqīqī and mental propositions.