مبانی عقلی تناسخ ملکوتی در حکمت متعالیه

تناسخ ملکوتی عبارت است از: انتقال نفس از بدن دنیوی به بدنی اخروی که متناسب با ملکاتی است که نفس در دار دنیا کسب کرده است. در بحث تناسخ ملکوتی دو مسئلۀ اساسی مطرح است: اول چگونگی انتقال نفس از بدن دنیوی به بدن اخروی، یعنی کیفیت تحقق تناسخ ملکوتی و دوم چگونگی شکل‌گیری بدنی که نفس به آن منتقل می‌شود. دربارۀ مسئلۀ اول باید گفت: این انتقال، در حقیقت، تحول جوهری نفس در مرتبۀ مثالی خودش است؛ نه جدایی از بدن دنیوی و پیوستن به بدن اخروی. اصول عقلانی در تبیین این مسئله عبارت‌اند از: اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری و قیام صدوری صور ادراکی به نفس. در نتیجۀ این اصول می‌توان گفت: بدن مثالی‌ای که نفس پس از مرگ با آن زندگی می‌کند از منشآت خود نفس است. ازاین‌رو، انتقال نفس از بدنی به بدن دیگر مطرح نیست، بلکه نفس با صورت تحول یافتۀ بدنی که از آغاز تکوین خویش با آن همراه بوده محشور می‌شود. اما مسئلۀ دوم با اصولی چون تجرد نفس در مرتبۀ خیال، توانایی آن بر ساخت صور و ابدان، اتحاد عاقل و معقول، و امکان سیر نفس در عوالم سه‌گانه قابل تبیین است. بر اساس اصل اتحاد عاقل و معقول، تمامی مکتسبات انسان در زندگی دنیا با نفس او اتحاد می‌یابد و نحوۀ وجود رحمانی یا شیطانی آن را تعیین می‌کند