انحصارگرایی تشریعی‌ ـ تشکیکی: دیدگاه علامه طباطبایی در المیزان دربارۀ کثرت ادیان

در مواجهه با واقعیت کثرت ادیان، سوالاتی ناظر به حقانیت، نجات‌شناسی و اصول اخلاقی تعامل با پیروان دیگر ادیان ایجاد می‌شود. پاسخ‌های دین‌پژوهان در این باره در سه دسته نظریۀ «انحصارگرایی»، «شمول‌گرایی» و «کثرت‌گرایی» قرار می‌گیرد. کشف موضع دین اسلام ـ دومین دین بزرگ جهان که ادعای خاتمیت و عمومیت دارد ـ تاثیرات نظری و عملی مهمی دارد. در همین راستا، این پژوهش، با عطف نظر به قرآن ـ به‌عنوان متن مقدس مسلمانان ـ و از رهگذر بررسی آرای یکی از برجسته‌ترین مفسران و فیلسوفان شیعه: سید محمدحسین طباطبایی، در تفسیر گران‌سنگ المیزان، با روش توصیفی ـ تحلیلی سعی در تبیین نمونه‌ای از رویکردهای درون‌دینی به کثرت ادیان دارد. نگارنده، پس از اشاره‌ای به کلیات و اهمیت مسئله، تصویری از نظریه‌های مطرح در مواجهه با کثرت ادیان ارائه و آرای علامه را ناظر به آنها بررسی کرده است. نتیجۀ تحقیق این است: دین حق از نظر علامه برابر است با «تسلیم و سرسپردگی نسبت به حق»، راه و سنتی فطری و الهی که با وجود داشتن ماهیتی واحد، در اعصار مختلفِ تاریخی، بسته به تکامل استعداد انسان‌ها در قالب شرایعی جلوه‌گر شده است، که دارای سیری تکاملی از نقص به کمال و از اجمال به تفصیل است. جلوۀ کنونی دین حق از نظر علامه منحصر در شریعت محمدی است که آخرین، کامل‌ترین و جامع‌ترینِ شرایع می‌باشد. این مدل حقیقت‌شناختی را می‌توان «انحصارگرایی تشریعی‌ ـ تشکیکی» نامید. علامه بر این مبنا نجات را منحصر در تبعیت از این شریعت دانسته ولی پیروان دیگر ادیان را نیز در صورت عدم تقصیر مشمول نجات می‌شمارد

GradationalRevealed Exclusivism: Tabatabae’s View of Plurality of Religions in AlMizan

Facing the plurality of religions one might raise various questions on truth, salvation and moral principles as how to behave toward the followers of other religions. Responses given by scholars on faith to the questions can be categorized in three views of “exclusivism”, “inclusivism”, and “pluralism”. Theoretically and practically it is important to ascertain in this regard the view of Islam as last and universal religion. In this way the present article is to examine the ideas of Allama Tabatabae as one the most prominent philosophers and exegetes who based his views on one Quran as the holy scripture of Islam hence using descriptive –analytic method he is looking into the problem of pluralism from within the text i.e. scriptural perspective rather than philosophical approach. Having present an outline of rival theories in facing the plurality of faiths and the views adopted by Allama Tabatabae the author concludes that true faith from his viewpoint is identified with “submission and devotion to God” the Divine Way and primordial tradition which although is of one same nature, has been revealed in various forms of Sharias in the course of history in proportion to the development of human capacities from imperfection to perfection and from undifferentiating to differentiating. The present manifestation of true faith is confined to Muhammadan Sharia which is the last, most complete, and comprehensive of all divine Laws. This model of recognizing truth can be called “gradationalrevealed pluralism”.in addition to followers of true faith of Islam, In Allama’s view, salvation can also embrace followers of other faiths in case of not being guilty