بداهت قضایای اخلاقی در اندیشه اسلامی

برخی از قضایای اخلاقی بدیهی‌اند و مبنای توجیه قضایای نظری اخلاق قرار می‌گیرند. این دیدگاه با وجود آنکه در اندیشه اسلامی سابقه طولانی دارد و به‌وسیله حکمای معاصر با تفصیل بیشتری مطرح شده است، اما نوع بداهت آن کمتر مورد تبیین قرار گرفته و بعضاً با اختلاف نظر همراه بوده است. نگارنده در این نوشتار معتقد است که دست‌ِکم دو قضیه «عدل حسن است» و «ظلم قبیح است» بدیهی اوّلی‌اند. ولی دیدگاه‌ها درباره اینکه این قضایا تحلیلی باشند یا ترکیبی، حمل در آنها ذاتی اوّلی باشد یا شایع صناعی، حسن و قبحْ ذاتیِ عدل و ظلم باشد یا عرضیِ لازمِ بیّنِ آن‌دو، و در صورت ذاتی بودنْ ذاتیِ باب ایساغوجی باشد یا باب برهان، مختلف است. بداهت قضایای مزبور فقط بدان جهت نیست که جزو اوّلیات‌اند بلکه جزو وجدانیات نیز به‌شمار می‌روند. ازاین‌رو، باید گفت که ما به علم حضوری نیز برخی مصادیق حسن و قبح را تشخیص می‌دهیم.