تحلیلی بر جایگاه صور قبیحه خیال در نظام معرفتی ابن‌سینا و شیخ اشراق

گاه انسان به وسیله خیال خود، صورت‌ها و هیئت‌های جدیدی را از واقعیت‌های محسوس می‌سازد که این هیئت‌ها و صور خیالی، معطوف به صورت‌های حسی‌اند و رجوع به عالم حس رجوع دارند؛ گاهی نیز صور خیالی، انعکاس صورت‌های عالم قدس در نفس مطمئنه آدمی استهستند؛ اما بعضی از صور خیالی که صور قبیحه و ظلمانی خیال خوانده می‌شوند، نه متصل به مبانی طبیعی‌اند و نه متصل به مبانی قدسی؛ چراکه عالم طبیعت، عالم زیبایی طبیعی زمینی، و عالم قدس، عالم زیبایی ملکوتی است. ازاین‌رو، صور خیالِ مورد توجه فیلسوفان در مباحث هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی، اعم از صور حسنه و قبیحه‌ است. ابن‌سینا و شیخ اشراق در دیدگاهی مشترک، بعضی از صور قبیحه خیال را غیرواقعی و ناشی از تشویش خیال می‌دانند و در دیدگاهی متفاوت، ابن‌سینا بعضی از آن صور را به واسطه عالم قدس، و شیخ اشراق، آن صور را با عناوینی از قبیل هیولا، غول، صور ظلمانی، جن و شیطان به واسطه عالم مثال مطلق و مقیّد تبیین می‌کنند. در این نوشتار در کنار بیان دیدگاه این دو فیلسوف، به تبیین و بررسی جایگاه و وجه تحقق صور قبیحه خیال، و نیز پیامدها و نکات لازم در این زمینه خواهیم پرداخت.

An Analytical Study of Imaginary Obscene Forms in Avicenna and Shaykh Ishraq`s Epistemic System

Sometimes human beings, through imagination, make new faces and bodies from the tangible realities that these imaginative forms refer to. And sometimes the imaginary forms are some reflections of the incorporeal world in human`s peaceful hearth. Some imaginary forms, however, which are called evil and dark forms of imagination, are neither originated from natural principles nor from incorporeal principles, for the world of nature is that of natural earthly beauty, and the incorporeal world is that of heavenly beauty. Thus, what meant by the imaginary forms for philosophers in ontology and epistemology includes both good and evil imaginary forms. Ibn Sina and Sheikh Ishraq, in a common view, consider some evil forms of imagination as being unrealistic and originated from agitation of imagination, and in a different way, Ibn Sina attribute some of these forms to the incorporeal world, while Sheikh Ishraq refers to them with such names as hayula, monster, ghool, giant, dark forms, jinn and devil occurred by the absolute and limited imaginary world. In this article, along with expressing the viewpoints of these two philosophers, we will elaborate the place and the manner in which the forms of imagination are realized, as well as the implications and consequences.