تبیین فضای صدور روایات دربارۀ اسم اعظم برپایۀ مطالعۀ تاریخ انگاره از عصر نزول تا تثبیت باور

در احادیث نبوی، روایات بزرگان دین، ادعیه، اساطیر، نظریه‌‌پردازی‌‌های متکلمانه و مفسرانه و اخلاقی، و باورهای عامیانۀ جهان اسلام اشارات فراوانی می‌‌توان به نامی برای خدا یافت که از آن غالباً با تعبیر «اسم اعظم» یاد می‌‌شود. مسلمانان معتقد اند می‌‌توان تصرفاتی بزرگ در هستی با ذکر یا همراه داشتن این اسم نمود. باور به امکان چنین تصرفی با برخواندن نام خدا یا دست‌‌کم باور به برخورداری برخی نام‌‌ها از خواصی غریب سابقه‌‌ای کهن در عصر پیش از اسلام دارد. بااین‌‌حال، اشاره‌‌ای صریح در قرآن به اسمی اعظم یا هرجور نامی ویژه با خواص متفاوت برای خدا نمی‌‌توان یافت. زمان و نحوۀ مطرح شدن این انگاره در جهان اسلام و عوامل موثر بر اشاعۀ فرهنگی آن بالکل ناشناخته‌‌اند و با وجود شهرت این اسم و گسترۀ باورها دربارۀ خواص آن کم‌‌تر می‌‌توان تبیینی از تاریخ انگارۀ اسم اعظم و سیر تحول آن در گذر زمان یافت. مطالعۀ کنونی تلاشی در همین مسیر است. می‌‌خواهیم شواهد حاکی از پیدایی و رواج تدریجی انگارۀ اسم اعظم در فرهنگ اسلامی را تا زمان تثبیت نهایی آن مرور کنیم. چنین مروری را بر گزارش‌‌ها دربارۀ عصری پی خواهیم گرفت که در آن اسم اعظم هنوز قبول عام نیافته بود و نظریه‌‌پردازی‌‌ها در تبیین نسبت آن با دیگر باورهای اسلامی و دستگاه‌‌های عقیدتی مختلف نیز رواجی محدود و اندک در میان برخی اقلیت‌ها داشت. چنان‌که خواهیم دید، این دوران تا نیمه‌های سدۀ 2ق به طول انجامید و امام باقر (ع) نقشی مهم در تعدیل نگرش‌ها به اسم اعظم و ایجاد زمینه برای پذیرش عمومی شکل اصیل آن در جهان اسلام ایفاء کردند.

clarifying the space for issuing narratives about the ‎great name of god based on the hisory of ideas from ‎the revelation of the qur’an to the time of ‎establishing the belief

in the prophetic hadiths, the narrations of the great religions, prayers, myths, theological, interpretive and moral theories, and the popular beliefs of the islamic world many references can be found to the name of god. it is often referred to as the great name (alism ala’zam). muslims believe that knowing this name or having it with oneself can make a big difference in the world. believing in the possibility of such a change in the world by mentioning the name of god or at least believing that some letters have strange properties has an ancient history in the preislamic era. however, there is no explicit reference in the qur’an to a great name or any special name with different properties for god. the time and manner of the gradual emergence of this idea in the islamic world and the factors affecting its cultural diffusion are completely unknown, and despite the popularity of this name and the range of beliefs about its properties, less explanation can be found of the history of the idea of the great name of god and its development over time. the present study is an attempt in this direction. in this study, an attempt will be made to review the evidence of the emergence and development of the idea of the great name in islamic culture until its final establishment. we follow this review based on reports of an era in which the great name was not yet accepted by the muslim majority, and theories explaining its relationship to other islamic doctorins and various ideological systems were of limited popularity among some minorities. as we will see, this period lasted until the middle of the 2nd century ah and imam baqir (as) played an important role in adjusting attitudes towards the great name and creating the ground for public acceptance of its original form in the islamic world.