مستحسنات عرفانی: بدعت هدایت یا بدعت ضلالت؟

اهل‌معرفت به‌جهت برخی از مصالح و برای ادارۀ مریدان و تربیت بهتر آنان، به وضع مقررات و آداب و رسوم ویژه‌ای دست زدند که به «مستحسنات» مشهور شد. برخی از ناقدان عرفان، جعل این‌ها را از مصادیق «بدعت» در دین و طبق برخی از احادیث، بدعت را حرام و فاعل آن را معاقب می‌دانند. ما در این مقاله به‌روش نقلی ـ تحلیلی، با استناد به تعاریف بدعت نزد اندیشمندان علوم اسلامی و تحلیل برخی از آیات و روایات به این نتیجه رسیدیم که اگرچه طبق روایت نبوی، ایجاد بدعت در دین حرام و فاعل آن عقاب می‌شود، بدعتی که تصرف در احکام دین نباشد و به‌گونۀ عموم بتوان برای آن مستند شرعی پیدا کرد، از نوع بدعت ممدوح یا هدایت است، نه بدعت مذموم یا ضلالت. بدعت ممدوح نه‌تنها حرام نیست، بلکه در برخی موارد طبق روایت نبوی، اگر سنت حسنه‌ای باشد، جایز بلکه برای حفظ مسلمانان و دین اسلام واجب می‌شود؛ براین‌اساس، مستحسنات عرفانی ازآنجاکه برپایه مصالح سلوکی‌اند، بدعت ممدوح‌اند، نه بدعت مذموم. البته سوءاستفاده‌ها و افراط‌وتفریط‌هایی که گاهی ازسوی برخی صوفیان منحرف و جاهل درقبال برخی مستحسنات انجام می‌شود، به‌جهت عروض عوارض و افراط یا تفریط‌های پیش‌آمده محکوم‌‌اند، نه اینکه ازاساس در شمار مصادیق بدعت مذموم قرار گیرند و نامشروع خوانده شوند.