ملاحظاتی در مضامین فلسفی شعر متنبی با ارجاع به امثال و حکم دهخدا

شاید بتوان ابوالطیب متنبّی، این شاعر کوفی نیمۀ نخست قرن چهارم هجری را از برجسته‌ترین شاعران تاریخ به شمار آورد؛ زیرا وی هم در ادب عربی سبک‌آفرین است و هم در ادب پارسی دارای آوازه‌ای پرطنین. او هم در شعر عربی، از پیشروان است و هم اثرگذار بر بزرگانی چون سعدی و مولوی، یعنی الگوهای ادب و عرفان در جهان. متنبّی شاعری است موسوعی و استاد در انواع گوناگون شعری. اما آنچه موجب اشتهار بیش از حدّ وی شده، اشعار حکمی‌‌فلسفی اوست. انعکاس بخشی از این اشعار و اقوال حکیمانه در مجموعۀ چهارجلدی امثال و حکم دهخدا که از گران‌بهاترین گنجینه‌های ادب و معرفت به شمار می‌آید، موضوع این نوشتار است که دربردارندۀ اشاراتی در اشعار متنبّی به حیثیّات هستی‌شناسی و انسان‌شناسی است؛ اشاراتی مبتنی بر سرشت تاریک یا سلطه‌طلب آدمی که به برخی نگرش‌های بدبینانه در سنت فلسفی غرب شباهت دارد. شعر متنبّی در واقع، به عنوان پیش‌نیازی برای مطالعات عمیق در برخی از منابع و متون معرفتی مشرق‌زمین مطرح می‌شود؛ زیرا او به لحاظ قدمت، تقریباً همزاد ادب پارسی دری بوده و بر بسیاری از بزرگان اهل معرفت تاثیر گذارده است و طرفه اینکه برخی گفته‌اند این متنبّی بود که راه را برای شعر فلسفی ابوالعلاء معرّی و نگاه بدبینانۀ او به انسان و جهان گشود. البته فلسفۀ بدبینی در شعر متنبّی با دیدگاه رایج در سنت فلسفی غرب یا نیست‌انگاری متفاوت است. بدیهی است که بررسی تطبیقی اندیشۀ فلسفی در اشعار متنبّی، با برخی جریان‌های فکری در فلسفۀ معاصر غرب از یک‌سو و انعکاس این اشعار فلسفی در مجموعۀ امثال و حکم دهخدا دست‌مایه‌هایی قوی برای ادبیات تطبیقی است.