عرفان؛ روح اسلام

در این نوشتار به تبیین رابطۀ عرفان اسلامی با آموزه‎های اسلام، اعم از کتاب، سنت و سیرۀ نقلی و عملی معصومان پرداخته می‌شود. پرسش اصلی این نوشتار این است که بین عرفان و اسلام چه نسبتی از نسبت‎های چهارگانه برقرار است؟ بر این اساس، تلاش شده جایگاه رفیع و بی‎بدیل عرفان را در میان سایر علوم اسلامی نشان داده و از آن رفع اتهام شود. روش مناسب برای این کار، بررسی آموزه‎های اصلی عرفان و مقایسۀ آن با آموزه‎های اسلامی است. بنابراین با طرح چهار بحث «خاستگاه عرفان»، «مویدهای اسلامی آموزه‎های عرفانی»، «وحی، الهام، کشف» و «شریعت، طریقت، حقیقت» به پرسش‎های فرعی به‎دست‌آمده از تحلیل پرسش اصلی، پاسخ داده شده است تا از این طریق پاسخی برای پرسش اصلی فراهم شود. نتیجه آن‌که نسبت عرفان با اسلام ضدیت کلی نیست؛ عرفان با دین اسلام سازگاری مضمونی دارد و این سازگاری به نحو جزئیت و بلکه عینیت است. بنابراین عرفان اخص مطلق از اسلام است و با نظری دقیق‎تر عین اسلام است و بین آن دو نسبت تساوی برقرار است. عرفان هیچ بخشی از دین را مهمل نگذاشته، به همۀ بخش‎ها، مرتبه‎ها و لایه‎های دین اهتمام دارد. از سوی دیگر در کامل‎ترین و عالی‎ترین نوع دین‎فهمی و دین‎داری هیچ بخشی از دین از نگاه عرفانی مغفول نمانده است. عرفان روح دین است که در همۀ بخش‎ها و لایه‎های آن حضور دارد.