جستاری در فرقه‌شناسی

فرقه‌ها به‌عنوان یکی از اَشکال زندگی اجتماعی انسان، همواره با پیچیدگی‌ها و رازآلودگی‌‌های خاص خود همراه بوده‌اند؛ بسته بودن فضای فرقه، عدم شفافیت قلمرو فعالیت، و عقاید موجب می‌شود تا ناظران بیرونی، هرگز به عمق عقاید و تعالیم یک فرقه پی نبرده، دست‌کم اطلاعات اولیه از آرا آنان به‌دست نیاورند. تنها منبع نسبتاً موثق در این باب، گزارش‌های جداشدگان از فرقه‌هاست که البته آنها هم گرچه صادقانه‌اند، اما معمولاً با معجونی حس خشم و نفرتی است که در لایه‌های مختلف این گزارش‌ها نهفته است، و معمولاً از بی‌طرفی و خلوصی که از یک گزارش علمی انتظار می‌رود، فاصله دارند. از سوی دیگر، دانش روان‌شناسی نوین، هم به‌مثابه علم مطالعه رفتار و هم در مقام دانشی که در شکل سنتی خود رویکردهای فلسفی را نیز در بطن خود دارد و می‌تواند کمک موثری به شناخت لایه‌های پنهان‌تر و ناگفته‌تر فرقه‌ها بنماید.در کشور ما، بررسی فرقه‌ها عموماً معطوف به نقد و مطالعه فرقه از حیث کلامی و اعتقادی آنهاست و کمتر اثری از بررسی وجوه روان‌شناسانه پیدا و پنهان در رفتارها و مکانسیم‌ها و آموزه‌های فرقه‌ها، وجود دارد. این مقاله می‌کوشد تا به برخی از این ویژگی‌ها و نقش روان‌شناسی در فرقه‌ها بپردازد.