خداباوری در مکتب فلسفی سانکهیه

در میان ادیان و مکاتب‌ فلسفی هند که قریب به اتفاق آنها عمل‌گرا هستند مکتب سانکهیه از حیث طرح مباحث نظری و نظام مقولاتی پیچیده، جایگاه فلسفی ویژه‌ای دارد. دو مقوله «پوروشه» (نفس) و «پراکریتی» (ماده)، اصول اساسی متافیزیک به‌ظاهر دوگانه‌انگار سانکهیه است. بدین سبب، برخی فرزانگان و شارحان این نظام فکری درباره مسئله وجود خداوند به منازعه پرداخته‌اند. اغلب شارحان متقدم بر پایه باور به نفوس متعدد ازلی و نیز مفهوم خاص علیت نزد فیلسوفان سانکهیه، برآن‌اند که خداوند بدان گونه که در ادیان توحیدی مطرح است، در مکتب سانکهیه جایی ندارد؛ اما شارحان متاخر این نظام فکری که حائز پیروان بیشتری هستند، بر این باورند که وجود خداوند به‌عنوان روحی کامل و ناظر بر عملکرد خلاقانه پراکریتی، ضرورت دارد؛ ولی همیشان ایده خود را به‌حسب متافیزیک مکتب سانکهیه، به‌درستی تبیین نکرده‌اند. پژوهش پیش رو به‌روش توصیفی تحلیلی «مسئله خداباوری» را در این نظام فکری می‌کاود؛ اینکه باور به وجود خداوند یکتا به چه میزان با سایر سازه‌های اصلی متافیزیک سانکهیه سازگار است؟ پس از بررسی پیش‌فرض‌ها و دلایل طرفین نزاع، به‌نظر می‌رسد که پوروشه در نظام فکری سانکهیه همان خداوند است؛ ولی شارحان ناخداباور، پوروشه را با مقوله «انانیت» (دومین معلول پراکریتی) خلط کرده‌اند.

atheism in sankeh's philosophical school

among the religions and philosophical schools of india - most of which are pragmatists - the sankhya school has a special philosophical position in terms of its theoretical discussions and complex system of categories. the two categories of purusha (soul) and prakriti (matter), the basic principles of metaphysics, seem to be sankhya’s duality. for this reason, some sages and commentators of this system of thought have discussed the issue of god’s existence. most of the advanced commentators, based on the belief in multiple eternal souls and also the special concept of causality among the sankhya philosophers, are of the opinion that god has no place in the sankhya school, as it is proposed in monotheistic religions; but the later commentators of this system of thought, who have more followers, believe that the existence of god as a perfect spirit overseeing the creative function of prakriti is necessary; but they have not always explained their idea correctly according to the metaphysics of the sankhya school. using the descriptive-analytical method, this study investigates the problem of belief in god in this intellectual system; to what extent is the belief in the existence of a single god compatible with other main structures of sankhya’s metaphysics? examining the presuppositions and reasons of the parties to the conflict, it seems that purusha in sankhya’s intellectual system is the same as god; but the incredulous commentators have confused purusha with the term énaniat (the second imperfection of prakrit).