ماهیت فکر و نظر از نگاه متکلمان و حکمای اسلامی

«فکر» یا «نظر» عبارت است از فعل «ذهن» بشری. ذهن از قوای نفس انسانی به شمار می‌آید و غیر از عقل و نفس است. عقل و ذهن هر دو از قوای نفس می‌باشند. هر چیزی که به قوای ذهن و عقل استناد داده شود، قابل استناد به نفس نیز هست؛ خواه قایل به تعدد وجودی قوای نفس باشیم یا قوای نفس را از شیونات آن به شمار آوریم.درباره تعریف «فکر» تعبیرات مختلفی در میان محققان از متکلمان و حکما مشاهده می‌شود. متکلمان نوعاً در تعریف فکر بر لوازم آن تکیه کرده‌اند، اما می‌توان گفت که حکما به نوعی اتفاق‌نظر دارند که فکر عبارت است از: مجموع دو حرکت از مطالب به مبادی و رجوع از مبادی به مطالب و آن‌هایی که فقط به حرکت دوم اکتفا نموده‌اند، شاید بدان دلیل بوده است که حرکت دوم، حرکت نخست را نیز در خود دارد و نیاز به ذکر آن نیست. علت اختلاف در استناد «فکر» به عقل، ذهن یا نفس نیز شاید به این دلیل باشد که سمت و سوی توجه ذهن گاهی به امور غیر مادی است که می‌شود کار نفس ناطقه، و گاهی به امور مادی است که می‌شود کار نفس حیوانی؛ آن هم نه به این عنوان که فعل مستقیم نفس حیوانی است، بلکه بدان جهت است که قوای نفس حیوانی، نفس ناطقه را در رسیدن به نتیجه یاری می‌رسانند.