ماهیت و مراتب «ذکر» در اندیشه ابن عربی و ملاصدرا

«ذکر» به مثابه زبان دل، معنادارترین گونه تعامل با خداوند است که هموارهمورد نظر عرفا و فلاسفه بوده است. ابن عربی و صدرالمتالهین شیرازیاز جمله متفکرانی هستند که در آرای خود به تبیین و بازکاوی این مقوله پرداخته‌اند. در این مقاله با مراجعه به آثار این دو دانشمند و جمع‌آوری آرای آنان درباره ماهیت و مراتب ذکر و پس از تحلیل و مقایسه آن‌ها این نتیجه به دست آمده است که تکیه بر «خلوت» به عنوان لازمه ذکر حقیقی، مورد وفاق هر دو متفکر است، اما ملاصدرا «معرفت» و «فکر» را دو لازمه جدانشدنیِ خلوت می‌داند که در نگرش ابن عربی مشهود نیست. در مقابل، ابن عربی نسبت بین کشف و ذکر را مطرح می‌کند که ملاصدرا به آن نپرداخته است. ابن عربی مراتب ذکر را در عالم تکوین و با نظر به همه کاینات بیان می‌کند، ولی ملاصدرا آن مراتب را در عالم تشریع و با محوریت انسان مطرح می‌کند. حاصل این مطالعه تطبیقی، روشن شدن این مطلب است که وقتی به موضوعی عرفانی از دیدگاه حکمت متعالیه نظر می‌شود، چه تغییراتی پیدا می‌کند.