سنجش و سازش دیدگاه فخر رازی و آلوسی در مسئله کلام الهی

تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی و روح المعانی آلوسی، از تفاسیر برجسته اهل سنت به شمار می‌روند. برخی پژوهشگران، تفسیر روح المعانی آلوسی را نسخۀ دوم تفسیر کبیر فخر رازی  به ویژه در مسائل کلامی‌ دانسته‌اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، مسئلۀ «کلام الهی» را از دیدگاه این دو اندیشمند ارزیابی نموده و دریافته است که هر دو مفسر، خداوند را متکلم، و کلام را دو نوع می‌دانند و علی‌رغم اشتراک در مبانی کلامی، تفاوت‌هایی در فهم و روش دارند. فخر رازی از دلایل عقلی در اثبات یا توجیه مدعیاتش بهره می‌گیرد؛ ولی آلوسی بیشتر سلوک علمای سلف را ترجیح می‌دهد. رازی «کلام» را دو گونه می‌داند: لفظی، که مرکب از حروف و اصوات و حادث است، و نفسی، که قائم به ذات الهی و قدیم است. آلوسی معنای مصدری کلام را سخن گفتن و حاصل آن را سخن معنا نموده است. وی معنای دوم را حقیقی دانسته و آن را به دو نوع لفظی و نفسی تقسیم کرده و هر دو را قدیم می‌داند. از نگاه آلوسی، کلام لفظی، تجلی کلام نفسی و مجرد است که خداوند آن را در صورت‌های خیالی و حسی ظاهر نموده است.

Measurement and Harmony between Fakhr Razi’s Opinion and Alusi’s View in the Subject Matter of the Divine Speech

Fakhr Razi’s Quran commentary, Mafatih alGhayb and Alusi’s Quran commentary, Rouh alMa’ani, are of the prominent exegeses in Sunni Islam. Some researchers believe that Alusi’s Quran commentary, Rouh alMa’ani, is the second volume of Fakhr alDin Razi’s Tafsir Kabir, especially in theological subjects. With the analyticdescriptive method and comparative approach the present paper has assessed the “divine word” from the view of these two scholars’ attitudes and has found that the two exegetes think that God is a speaker and believe that word is two kinds. In spite of sharing a common view on the theological bases, there are differences in perception and method. Fakhr applies the rational proofs for proving or justification his claims but Alusi prefers the earlier scholars. Razi believes that “word” is two types: Articulated speech (kalam allafzi) which is composed of letters, sounds and created in time and Interior mental speech (kalam alnafsi) which is divine selfexisting (Qaim bil dhat illahi). Alusi has defined that the infinitive meaning of the word is to speak and its gerund is speech. He believes that the second meaning is real and has divided into two types: articulated speech (kalam allafzi) and interior mental speech (kalam alnafsi) and thinks both are eternal. From Alusi’s look articulated speech is a manifestation of interior mental speech and mujarrad (immaterial, abstract, disengaged) which God has shown in the imaginative and sensory forms.