پژوهش درزمینۀ تجربه‌های کتابخانه‌های عمومی در مواجهه با کووید-19 (سخن سردبیر)

کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از نهادهای خدماتی محسوب می شوند که بسته به وظایف محوله و جامعۀ خدمت‌گیرنده، طیف وسیعی از خدمات اطلاعاتی، آموزشی، فرهنگی و سرگرمی را به اقشار مختلف اجتماع ارائه می‌دهند. در این میان، کتابخانه‌های عمومی به‌دلیل قرارگیری در بافت جامعه و ارتباط با همۀ اقشار جامعه، نقش برجسته‌تری ازنظر خدمت‌رسانی به شهروندان ایفا می‌کنند و به همین دلیل، از آن‌ها با عنوان مکان سوم یا محل دیدار و اجرای برنامه‌های مرتبط با گروه‌های محلی نیز یاد می‌شود. به عبارت دیگر، اگرچه که در سال‌های گذشته و با توسعۀ فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، خدمات غیرحضوری متنوعی ازسوی کتابخانه‌ها در بستر فضای دیجیتال ایجاد شده است، اما هنوز هم انواع کتابخانه‌ها به‌ویژه کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان مکان‌هایی برای اجتماع مردم به‌منظور کتاب‌خوانی و استفاده از خدمات و برنامه‌های فرهنگی و آموزشی محسوب می شوند. در اواخر سال 2019، اخبار مرتبط با شیوع بیماری ناشی از ویروس کووید-19 در رسانه‌ها منتشر شد و با ورود به سال 2020، کرونا به یک پاندمی یا بیماری جهانی تبدیل شد. اخبار و اطلاعات منتشرشده نشان داد که کشورهای مختلف به‌منظور جلوگیری از انتقال ویروس مذکور به‌سرعت به تعطیلی یا محدودسازی فعالیت مراکز اجتماعی و ازجمله کتابخانه‌های عمومی اقدام کردند. در ماه‌های بعد و با طولانی شدن دورۀ شیوع کرونا، پروتکل‌های بهداشتی و زیرساخت‌های فنی و انسانی برای ازسرگیری فعالیت این مراکز ایجاد شد و طی دو سالی که این بیماری در سطح جهانی پراکنده بود، فعالیت محیط‌های آموزشی، تفریحی و فرهنگی به‌شکل مجازی و حضوری با محدودیت ادامه یافت. آمارهای مربوط به فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی در ایالات متحده نشان می‌دهد که در سال 2020 مجموع ساعت کاری کتابخانه‌ها در هفته نسبت به سال قبل کاهش یافته و مراجعۀ حضوری به این مراکز به نصف کاهش یافته است. همچنین، درحالی‌که درمجموع از میزان امانت منابع کتابخانه‌ای نسبت به قبل از کرونا در حدود 25 درصد کاسته شد، اما اقبال بیشتری به خواندن کتاب‌های الکترونیکی به وجود آمد، به‌گونه‌ای که در سال 2020 درمجموع حدود 23 درصد افزایش در این زمینه اتفاق افتاد و درمجموع نزدیک به 428 میلیون منبع الکترونیکی در کتابخانه‌های عمومی این کشور به امانت داده شد (کورسیک، 2023). روی‌هم‌رفته، این آمار و موارد مشابه حاکی از کاهش شدید مراجعۀ حضوری، کم شدن تعداد برنامه‌ها و مخاطبان و حتی کاسته شدن از میزان مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های عمومی بوده است، در‌حالی‌که برنامه‌ها و خدمات مجازی و نیز مجموعه‌سازی منابع الکترونیکی در این کتابخانه‌ها روندی افزایشی داشته است. فعالیت کتابخانه‌های عمومی در ایران نیز در سال‌های اخیر تحت‌تاثیر اوج گیری، ماندگاری و توقف رشد کووید-19 بوده است. شیوع بیماری کرونا در نیمۀ دوم سال 1398 به‌ویژه در هفته‌های آخر این سال، وضعیت ارائۀ خدمات در مراکز آموزشی، فرهنگی و خدماتی ایران را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داد و به‌مرور برنامه‌هایی برای کاهش ساعت کار، توقف خدمات حضوری و ارائۀ راهکارهای جایگزین طراحی و اجرا شد. هدف این اقدامات، ادامۀ فعالیت این موسسه‌ها، بدون ملزم شدن مخاطبان به مراجعۀ حضوری بود. در ابتدا در مواردی که مصادف با موج همه‌گیری ویروس در کشور بود، با توجه به تصمیمات ستاد ملی مبارزه با کرونا، فعالیت برخی از مراکز ارائه‌دهندۀ خدمات عمومی برای مدتی متوقف شد اما پس‌از مدتی کوتاه، بسیاری از آن‌ها با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و نیز با بهره‌گیری از زیرساخت‌های فناورانه، اقدام به شروع مجدد خدمات خود به‌صورت حضوری یا غیرحضوری کردند. این وضعیت کم‌وبیش تا پایان سال 1400 ادامه داشت و درمجموع، مراکز فرهنگی، هنری، مذهبی، خدماتی و اجتماعی کشور در یک دورۀ دوساله، تحت‌تاثیر بیماری کرونا، شیوه‌های نوینی از کسب‌وکار و خدمت‌رسانی به مخاطبان را تجربه کردند.کتابخانه‌های عمومی در شهرها و روستاهای ایران هم در طی حدود دو سال شیوع کرونا، از جنبه‌های مختلف تحت‌الشعاع این همه‌گیری قرار گرفتند. تا مدت‌زمان قابل‌توجه، درب کتابخانه‌ها به روی مراجعان بسته بود و امکان مراجعه و امکان استفاده از خدمات حضوری آن‌ها فراهم نبود. بعدها، امکان مراجعه برای دریافت و بازپس دادن منابع فراهم شد و پس‌از مدتی در بیشتر کتابخانه‌ها، امکان حضور مراجعان با رعایت پروتکل‌های بهداشتی فراهم شد و برنامه‌ها و خدمات حضوری کتابخانه‌ها، هرچند به‌صورت محدودتر، از سر گرفته شد.

research on the public libraries’ experiences facing covid-19 pandemic

although virtual services have been developed in libraries, they are still considered as third places as they provide facilities for community meetings and programs. the covid-19 pandemic caused closure, delay and change in library services around the world. the news and statistics confirm that the total working hours of public libraries per week decreased compared to the pre-covid-19 years; the number of in-person visits to these centers dropped; and the number of resources checked out declined. however, the pandemic caused a greater attention to electronic books and virtual services. public libraries in the cities and villages of iran were also content to rapid changes caused by the covid-19 pandemic. for a considerable period of time, the libraries were closed for visits and in-person services in compliance with health protocols. iran public libraries foundation coordinated over 3000 libraries around the country by organizing the employees telecommuting, providing digital resources and encouraging the librarians to provide useful content on social media. the consequences of the covid-19 pandemic led the researchers to explore the various aspects of the spread of this disease on information services and library programs. a variety of topics have been investigated including the impact of the covid-19 pandemic on the use of digital resources, collection making priorities and budgeting, virtual reference services, health literacy etc.; however, despite the sinking of this pandemic, the research on covid-19 impacts on libraries is still increasing. the current issue of the journal of research on information science and public libraries (rispl) is dedicated to new studies conducted on the effects of covid-19 pandemic on the public libraries in iran. the participation of librarians in social networks and the analysis of the content produced by them, the factors affecting the audience’s tendency to view and use the virtual pages of public libraries, the experiences of librarians in providing online and in person programs and services during the pandemic, the readiness of libraries and use of virtual platforms are the main topics of the articles published in this issue.