بلاغت «تکرار» در قرآن و شعر قدیم عربی (جاهلی)

اصالت تعابیر قرآن می‌طلبد که هر تعبیر قرآنی یک موقعیت را توصیف کند و یک واژه در سیاق معین، بخشی خاص از معارف و اطلاعات را فراهم آورد تا تکرار الفاظ و عبارات‌، تکراری‌ بی‌حاصل نباشد‌. غالباً در زبان‌شناسی و «معناشناسی شناختی » عقیده بر این است که «معنا» پدیده‌ای ثابت و تغییر‌ناپذیر نیست؛ بلکه یک واژه در ترکیب‌های مختلف بر معانی گوناگونی دلالت دارد‌ که معنای ثابت کلمات، معنای معجمی آن‌ها است نه معنای سیاقی‌. مطابق قواعد نحوی نیز وقتی یک اسم برای بار دوم و سوم در یک جمله به ‌کار می‌رود، باید به جای آن از ضمیر استفاده شود؛ اما در آیاتی مثل «وَ السَّمَا َ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ المِیزَانَ اَن لاتَطغَوا فی المِیزَانِ وَ اقیمُوا الوَزنَ بِالقِسطِ وَ لا تُخسِروُا المِیزَانَ» (الرحمن/ 7‌- 9) این قاعده مراعات نشده و این حاکی از آن است که تکرار لفظ «میزان» در سیاق‌های جدید باید بر معانی جدیدی دلالت کند؛ در غیر این صورت باید به جای لفظ تکراری، از ضمیر استفاده می‌شد‌. واژه‌ها یا عبارات تکراری قرآن ممکن است در ابتدا مفهوم تکرار ‌بی‌حاصل یا تکرار در بیان را به ذهن متبادر کنند؛ در صورتی که از لحاظ کارکرد با هم متفاوتند و بنا به عقیده هیلدی ، بر «تصریف در بیان» دلالت دارند‌. غرض از «تکرار» در شعر قدیم عربی بیشتر تاکید و مبالغه است تا تصریف در بیان و مفهوم تکرار نزد ناقدان و بلاغیان اغلب ناظر به همین معنی است. تکرار همیشه از عوامل مخل فصاحت به ‌شمار نمی‌آید، بلکه برعکس گاهی بلاغت کلام در گرو آن نهفته است. بسیاری از نمونه‌های تکرار، اغراضی غیر بلاغی دارند، به‌طوری‌که لازم نیست همیشه از منظر بلاغت به مسیله تکرار بنگریم. هدف از این مقاله تببین جایگاه تکرار در زبان و نقش آن در قرآن و شعر قدیم عربی است.